Зура
Нүр үг 3
1. Кичгә Төлән намтр болн үүдәлт4
2.“Җаңһр” шинҗллһнд җирһлән нерәдсмн7
2.1. Кичгә Төлә баатрлг дуулвр “Җаңһрин” тускар 72.2. Кичгә Төлән тәвц хальмг “Җаңһр” дуулврин
шинҗллһнә тууҗд 15
Ашлвр 19
Озлгдсн литератур 21
Нүр үг
Мана Хальмг Таңһч медрлтә, үзмҗтә улсар байн гиҗ келҗ болхмн. Тедн дунд нернь туурсн бичәчнр, зурачнр, номтнр, эмчнр болн нань чигн билгтә әмтн бәәнә. Түүнә дунд алдр номт, мергн билгтә багш, сурһмҗлач Анатолий Шалхакович Кичиков. Би Хальмг келн улсин гимназин сурһульчв. Мана гимназь 2012 җилд А.Ш.Кичиковин нер зүүсмн.
Би бичкнәс авн Кичгә Төлән нер соңсҗ биләв. Зуг ямаран күмб, ямаран номт болн ямаран номин тәвц күргсн медәд уга биләв. Эн номт намаг соньмсулв. Би эн номтин тускар эврәннь рефератан нерәдҗәнәв.
Шинҗллһнә төр: “Җаңһрин” шинҗллһнд җирһлән нерәдв”.
Күсл:
номтин намтр болн үүдәлт медҗ авх;
шалһсн номтрин көдлмш хәләх, тодлҗ авх.
Шинҗллһнә эв-арһс:
номтин статяс, дегтрмүд умшлһн;
“Җаңһрин” теоретическ медүлвр даслһн.
Номас ашта таавр (гипотеза):
номтин үүдәврмүд давтхвидн;
Җаңһр” шинҗлһнд А.Ш.Кичиковин ямаран тәвц орулснь медхвидн;
“Җаңһрин” туск медрл гүүдүлхвидн;
Төрскндән дурта сән үрд болхвидн;
цааран эн төр шинҗлхвидн.
1. Кичгә Төлән намтр болн үүдәлт
Кичгә Тѳлә (орсаһар Кичиков Анатолий Шалхакович)1921 җилд бар сарин 23-д Баһ-Чонса әәмгин Баһ-Дөрвд нутгин (ода Целинн р, с. Западный) Хар Шарлҗн гидг хотнд угатя малчин олн үртә ѳрк-бүлд, зурһадгч үрн тѳрсмн. Төрсн җилнь - төмр цаһагч така җил – күчр күнд җил бәәсмн: гражданск дән шиңкән төгссн, тер дәәнә көчд эдл-аху нурад тарсн, олн- олсклң чаңһ догшн, советин йосн батрад уга. Шин төрсн көвүнә цаг амр биш болв: һун күрх цагт экнь уга болсмн, арвн һурвтаднь эцкнь өңгрв.
Бичкнәс авн Төлә хальмг амн урн үгин зөөрт дурта билә. Анатолий Шалхаковичд Шар-Генц гидг нертә авһнь бәәҗ. Тер авһасн Төлә бичкндән дала үлгүрмүд, тууль, домг соңсч, медҗ авсмн. Төлә авһин саңгас тод үзгәр бичсн “Җаңһр” авад, зәрм бөлгүдинь умшв. “Хойр-һурв дәкҗ умшад, дегтрән хайчкад, чееҗәр келүв”, –гиҗ А.Ш.Кичиков эврәннь тускар номтд нерәдсн телеүзгдлтд келсн билә.
Төлә шаңһа теткләр бәәлһдг интернатд тусад, тенд өсәд-босад, сәәнәр сурһулян сурад, көлнь батрад, әмдрлин хаалһан олсн болдг. 1930-1939-гч җилд Әәдрхнә балһсна багшин училищд сурһуль сәәнәр сурсмн. 1940 җилд хәрҗ ирәд, тер цагт Троицк гиҗ нерәдгддг района Зональн станцин күцц биш дундын школд багшин көдлмшән эклсмн. 1941 - 1942-гч җилмүдт Грозненск орлцад, 1942-1944-гч җилмүдт Тбилисин горно-артиллерийск училищд курс төгсәһәд, Иран орн нутгт бәәсн Советск әәрмин ханьд церглҗ йовсмн. Цергәс ирәд, Казахск ССР-ин Семипалатинск областин Аягузск районд багш, школын директор, эрдм-сурһулин әңгин толһач болҗ кесг җилин эргцд көдлсмн.
“Сиврин киитн һазрас хальмгудыг тѳрскндән ирснә хѳѳн Кичгә Тѳлә Хальмг багшин училищиг шинәс бүрдәлһнә кѳдлмшиг күцәһәд, терүг толһалж үүлдв. Эн дааврта кѳдлмш бүрдәхд йир күчр билә, юңгад гихлә сурһулин гер уга, багшнр ховр, учебникүд уга болн нань чигн саалтг олн бәәсмн. Болв эн күнд кѳдлмшиг Анатолий Шалхакович цуг чидл-арһан агсад, күцәҗ чадсмн.
Җирһл ямр күнд сѳрлт учрадг болв чигн, Кичгә Тѳлә хальмгин нерән әрүнәр хадһлҗ, ѳѳдән бәрҗ, дуудулҗ йовла.
1977 жилд эврә сән дурарн номт, бичәч Кичгә Тѳлә «Һѳрк» гидг баһчудын үүдәлтин негдлт бүрдәсмн. Энүнә орлцачнр бичкн келврмүд эклҗ бичдг болцхав. Кичгә Тѳлә хальмгин ууһн бичәчнрин үүдәврмүдин тускар олн статьяс бичсмн. Тедн дунд Манҗин Нимгрин, Басңга Баатрин, Лееҗнә Цернә, Даван һәрән, Эрнҗәнә Константинә болн нань чигн бичәчнрин тускар.
Хальмг баатрлг дуулвр «Жаңһриг» цуг халхарнь гүүнәр шинҗлгч, аһу ик чинртә болн нерн үндстә кѳдлмш номт күцәсмн. Эн халхар кесн кѳдлмшн тускар Китдин, Германя, Моңһлын болн талдан ордудын номтнр икәр соньмсцхав.
Кичгә Тѳлә «Жаңһрин» тускар олн дегтрмүд болн статьяс барлж һарһв. Тедн дунд «Жаңһр» - баатрлг дуулвр», «Исследование героического эпоса «Джангар» болн нань чигн дегтрмүд.
Номтын дегтрнь 1992-гч жилд Москвад барас һарв. Терүнә нернь - «Героический эпос «Джангар». Сравнительно-типологическое исследование памятника». Эн дегтрин нүр үгд иигж келгдҗәнә: «Моңһл үндстә улсин урн үгин шинҗллһн нарт делкәд номин халхар түрүн болҗ күцәгдсмн».
Кичгә Тѳлә элвг, гүн медрлтә номт, «Жаңһриг» шинҗллһнә номин халхар өмн нүүрт йовсмн.
Номт литератур шинҗллһнд бас ик оньган ѳгдг билә. «Келсн үг - керчсн модн», «Үгин туск үг» гидг соньн утхт дегтрмүд Кичгә Тѳлә барас һарһв. «Келсн үг - керчсн модн» - литературин шалһлһна статьясин хураңһу. «Үгин туск үг» - тѳрскн үгин тууж, чинринь цәәлһгч дегтр. Эн хойр дегтрнь хальмг литератур, кел дасхлһнд сурһульчнрт, оютнрт ик ач-тусан күргнә.
Кичгә Тѳлә эврән бас түүкләнә зокъялмуд үүдәсн бичәч. «Ѳрүн торланла» болн «Күрл медалин герл» гидг хойр түүкнь мана хальмг литературт эврә байн келәрн, гүн учр-утхарн, урн-янзарн темдгтә.
Хальмг литературин делгрлт, алдр «Жаңһриг» шинҗллһнә болн тархалһна кѳдлмш, хальмг баһчудт тѳрскн келинь дасхлһна тѳр - Кичгә Тѳлән эркн үүлдвр бәәсмн.”[22.15]
“Хальмг келиг бичкдүдт дасхлһна, сурһульчнрт заалһна эв-арһиг шинрүлх төр - сурһуль-эрдмин чигн, ном шинҗллһнә чигн һоллгч төр. А.Ш. Кичиков бас шунмһа кевәр эн төрт орлцҗ йовсмн. Келн тату күүкдт хальмг келиг соңсулҗ, үзүлҗ, чееҗлүлҗ, чикәр келүлҗ дасхх кергтә, талын кел дасхлһна эв-арһар заах кергтә гиҗ санад, дунд сурһулин багшнриг цуглулад, номин чуулһ хураһад, эн бодлан күргң медүлхәр, бас зүткҗ йовсмн. Номтын ухаг дѳңнҗәх, әдл ухалҗах улс олн, зуг тиим дасллһна дегтр бичх күн ховр болҗахнь һундлта.
Амн үүдәврмүдиг нәәрүләд, хуучн үгмүдин тәәлвринь олад, сурһмҗ чинринь илткәд,ѳдгә цагин бәәдллә дүңцүләд батлсна хѳѳн чееҗәр дасхулад, күүкдин медрлинь батлҗ болх гиж эврәннь кичәлмүдтән үзүлҗ йовла.
Шалһач билгнь ямаранчн кѳдлмштнь туслҗ йовсмн. Хальмг амн зокъялд темдглҗәх тоотсиг нарт делкән урн келнә зѳѳрлә дүңцүләд, кѳрстә һазрин әмдрлиг деер кѳкрҗәх теңгрин бәәдллә залһад, олн үлгүрәр ухаһан бәрмтләд келдг билә. Ѳңгрсн келиг ѳгрҗ авсн йовдл делкән түүкд бәәнә, күчн уга болвчн, эмд келиг ѳңгрүлхлә, ичр - хату, игч - харңһу. Тогтсн бәдлиг ухандан ач, буруг зѳвәр күцәж, ѳдгә цагин некврлә ирлцүлҗ, хальмг кел дасхлһна дегтр, дѳңцл материал белдлһнә кѳдлмшигѳмәрән йовулхд профессор А.Ш. Кичиковин заавриг олзлж болна. Амн зокъял цуглуллһна, барллһна, шинҗллһнә йовдл хальмг ном шинҗллһнә түкин ончта халх болдг.”[22.14]
2. “Җаңһр” шинҗллһнд җирһлән нерәдсмн.
2.1. Кичгә Төлә баатрлг дуулвр “Җаңһрин” тускар.
“Туульд үнн уга, тууҗд худл уга гиҗ келдг. Тууль - олн, «Җаңһр» - һанцхн. Тууль юмн тууль, «Җаңһр» тууль биш, тууҗ. «Җаңһриг», «Җаңһрин» бѳлгүдиг үнңк тууҗ, тууҗин йовдл, үнн гиҗ олн тәәлнә. «Җаңһр» - тууҗ, Дѳрвнѳѳрдин үйин санл хадһлата. «Җаңһр» - ѳѳрд - хальмгин үнңк тууҗ - түүклә залһлдатаѳвәрц, урн тууҗ мѳн.
Эн Жаңһр дола оргч насндан...
Дуута Җаңһр нерән
Алдршулҗ нер һарсн цагт
Әәмг, сүргән ѳгч,
Тѳр шаҗн хойринь
Һар деернь бәрүлтн, - гиж
Күңкән Алтн Чеежнь
Күңкнж келн суув, - гиж, -
Овлан арвн бѳлгин түрүнд келгддг. Кезә, кенлә болсн йовдлнь меддг арһ уга. Зуг олн зун җил хооран,ѳѳрд-хальмг улс, тѳрл, ясн, әәмг хамгарн йилһрәд, хоорндан ноолдад, эвдрәд йовдг цагиг бурушаһад, олн тѳрл-ясарн негдәд, нег эзлүртә орн-нутг болхар, ѳркѳндәхәр йовсинь эн бѳлг сәәхн үзүлнә. «Күңкән Алтн Чеежиг орулсн бѳлг» гидг нертәһәр урн туужд орсмн. Күңкән Алтн Чееҗ - салудан бәәдг баатр, адун малнь элвг нойн. Бѳк
Мѳңгн Шигшрг - баатр, күчтә нойн. Баһ наста Җаңһр Шигшргин олзд бәргдсн мухла. Шигшрг - бас чигн салудан йовх, онц эзн нойн. Шигшрг - Алтн Чееҗин аду кѳѳлгҗ авч, олз үзхәр седнә, зуг бийнь Алтн Чееҗд кел бәргднә.
Эн нарн дорк әмтиг
Эзлм алдр ик заята күн болхм, - гиҗ шинҗләд,
Энүг эрт хораҗ дархм, - гиж шиидәд,
Күүнә (Алтн Чееҗин) һарар алулх болҗ шииднә.
Эн ямаран цагин тууҗв?
Ѳѳрд-хальмгуд тер хол урд цагт әәмг (аймаг) болһн нойнта, нойд хоорндан ни уга (адун, малан деермчин йосар кѳѳҗ идәд) бәәдг, дәәвләтә, күчр турү, әәмшгтэ бәәсинь олна билг тодлад, «Җаңһрин» тууҗд тиигҗ үлдәҗ. Иим бәәдл арвн һурвдгч зууна үй куртл икәр делгҗ йовсмн. Кѳѳгүлч:
Кѳк Самбан ташуд йовсн Нәәмн түмн кѳ һалзн адуһинь Хамҗ, авад һарв.
....................................................
Элвг һурвн долан хонг йовсн цагтнь Байн Күңкән Алтн Чееҗнь Үүдн эңтҗ кѳк кивр саадган авад, Агсг Уланарн мордад һарад,
.......................................................
һурвн дола хонад, күцәд ирв.. һурвн һол һатцас хав – Үүдн эңтә кѳк кивр саадгин сумн Даларнь орад, һолднь күрн һарад одв.
Аду кѳѳлдән, аллдан, ѳшән...ѳѳрдин «дотр» бәәдл тер. Нойдуд хоорндан ноолдата, зуг харчудын толһа цуста. Кивр (киивр) сумнд олзлулхла әмтин һол тасрна, күчтәнь күркрнә, күч угань яркрна. Олн толһата моһа нүкнд багтхш. Ни уга олн нойнас онц негнь деер. Олнд дотр-дундындән-дәәвллһн керг уга, олнд - ор толһалсн негнь, серлтәнь деер: һазадын дәәснәс харсдг, олыг негдүлдг нег толһа кергтә. Эннь - олна күсл бәәсмн.
Домгинәр болхла, олн ѳѳрдмүд, омгта нойдудас биш, омг уга ѳнчн көвү суңһҗ, толһа ной шиидсн болҗ һарна. Тедү мет ѳнчнҖаңһрт, «дола оргч наснднь» Алтн Чееҗ, Хоңһр мет серлтәднь төр, шаҗн хойринь һар деернь бәрүлҗ батлна. Серл уга нойдын тѳләлгч Шигшрг Җаңһриг «талхачҗ чавчад, така ноха хойрт идүлхәр» зүткнә. Эн бичкн бѳлг - ѳѳрдин ѳѳдлхин зура, урлг тууҗинәһәр - Бумбин орна тогтлһн, ѳѳдлһн, ѳргҗхин экн.
Төр шаҗн хойринь Җаңһрин һарт (нег күүнә һарт) бәрүлнә гисн - нег эзтә, нег толһата орн болхин зура. Төр бәрх - ор толһалх, орна тѳриг хаһлх. Болв тернь баһ. Тѳриг хувалцхар ноолддгнь - шаҗнахн. Болв тер цагин олна ухаһар, тѳриг шаҗтаһинь нег һарт эс бәрүлхәр, эвдрл босхнь лавта. Тегәд чигн күңкл җаңһрчнр йиртмҗин тѳр шаҗна тѳр хойриг нег һарт бәрүлхәр зүткснь ончта. Тиим бәәсмн: ѳѳрдин түрүн нойдуд хан тѳр шаҗн тѳр хойриг хамднь бәрдг санҗ: нойндан нойн, бѳѳдән бѳ (тер цагин шаҗн - бѳѳһин шаҗн) (тиигҗБ .Я. Владимирцов цәәлһнә: беки гимн шаҗна үүлдәч; Хутуһа- беки - түрүн нойн). Иигәд авад хәләчкәд, «Җаңһриг» тууҗ биш гиҗ келҗ болхш.
Күңкл Алтн Чееҗин заавр. Дуута Җаңһрт:
Әәмг, сүргән ѳгч
Тѳр шаҗн хойринь һар деернь бәрүлтн.
Шигшрг, Алтн Чееж, Санл, Миңйан, Гүзән Гүмб - цуһар чигн ик-ик әәмгин нойдуд мет болна.
Ор толһалх нойнданәәмгүдән даалһх гиснь - орн-нутг болна, нег эзлүр тогтна гиснь тер! Болв сүргән ѳгнә гиснь берк үг бәәҗ (1000 җил хооран сүрг гидг үг - церг (дружина) гидг чинртә бәәсмн). Эзлүр оран батлхин кергтцерг кергтә. Санл, Миңйан мет нойдуд сән дурар орҗ ѳгхләрн, бичкн сүрг- цергән бас авч ирҗ, ахлач Җаңһртан бәрүлсн болҗ һарна.
Ахрар келхд, нойдын сүргүдәс (нойна бичкн церг, әәмгин сүрг) негдәд, Бумбин орна баатр церг тогтна. Алтн Чеежин амар келгдсн хойрхн үг
әәмг, сүрг - тиим чинртә: Әәмгүдәс - күчтә орн бүрднә, сүргүдәс күчтә баатр церг бүрднә. Эн - олна күсл бәәсмн. Кедү зун жилд нойдуд, әәмгүд хоорндан ноолдж дәәвлсмб? Олн энүг кедү үйдэн тессн? Кедү үйдән дотр дәәнәс хѳѳһхәр күсл күссн? Тегәд чигн нойдуд - моһа, зуг олн толһата нег моһа. Тер олн толһаһинь таслад, негинь үлдәһәд, нег нүкнд багтдг кеһәд оркхар зүтюк йовснас үлгүр үүдсн биз.
Нойдудыг бокрж, Бумбин ор делдх дүмбр, күңкл зураг Алтн Чееҗ кеер дѳрвн баатр суулһад иигҗ цәәлһнә:
Эн Җаңһрин дола оргч наснд
Әәмг, сүргән ѳгч
Төр шаҗн хойринь
һар деернь бәрүлтн.
Эн дүүвр наснднь
Ном Тогс хаани
Аһ Шавдлыг залҗ ѳгтн.
Тер, эн Бумбин оран тѳвкнүлж,
Элвг сәәхн бәәх цагт,
Барун бийинь ахлдг баатрнь -
Би, Күңкән Алтн Чееҗ, болҗ суухув.
Зүн бийинь ахлдгнь -
Зүүдн болсн Улан Хоңһр ахлҗ суух
Дѳрвн талан бәәсн
Дѳчн ориг номдан орулҗ,
Төр шаҗн хойран һар деерән авч,
Йиртмҗм бидн бадрҗ делгрҗ,
Дуута Җаңһрин ар Бумбин орн гиҗ Делгрүлҗҗирһн бәәхв бидн, - гив...
Эн - йоста орн, салудан зүлдән даах эзлүр: ор толһалх нойнь - ик заята Җаңһр, толһачиг барун бийәснь түшгчнь - күңкл ухата түшмл Алтн Чееҗ, толһачиг зун бийәснь тулгчнь - дүмбр баатр Хоңһр («Дѳрвн талан бәәсн дѳчн ориг» - һазадын күчтә дәәсиг Хоңһр эс дархла, шин үүдсн Бумбин орнд амрл- җирһл уга. Эннь - цуг бѳлгүдин йовуд).
Алта (Алта уулмудын барун нуру), Эрцс Бумб һол (Хар Эрцс - Черный Иртыш) - Жаңһрин орна ѳлгә нутг. Эн бас үнн: Хар Эрцс, Алта, Алг уул - XV зуунас нааран Дѳрвн ѳѳрдин нутг бәәсмн. Хуучн ѳѳрдин нутгт Хутуһа-бекин үлдл. Эсэн нойн, түүнә тохм - Хар-Хул гиһәд, ѳѳрд улсин һардачнр нутган батлхар зүткҗ йовцхаснь тууҗин халхсар тодрха кевәр һарһсмн. Цуһар эдн - домгин Цорас (Уднта-Баднтан) үрглҗл болцхадг. Цораса Ург - Алтан нутгт үлдәд, XVIII зууна хѳвәр күртл Китдин богд хаадла теңцәд йовснь - туужд. Зуг Цораса ургас Дала тәәҗ XVI зуун эцсәр Әрәсә тал темцҗ һарсн болдг.
Үкл уга мѳңкәр бәәдг, үрглҗд хѳрн тавн насни дүрәр бәәдг, үвл уга хаврин кевәр бәәдг, зун уга намрин кевәр бәәдг, үксән эдгәж авдг, чини мини уга чик седклтә улс, тана мана уга таңсг байн орн - эдү мет элдв. Бумб - олна күсләс, күңкл билгәс үүдсмн. Энүг урн үгәр сиилзд, уйн эгшгәр дуулснь - урн җаңһрчнр. Тедн дунд темдгтәнь - зун хѳрн тавта Ээлән Овла.
«Җаңһр» гидг нертә талын бѳлгүд олн. Зуг тиим бѳлгүд - оңдан, Овлан бѳлгүдәс утх-багтаврарн ѳвәрц: кец-янзарн чигн, келәрн чигн Овлан «Җаңһрла» ирлцхш. Тиим учрар, Овлан бѳлгүдиг кезә чигн салуднь үзҗ, талын бѳлгүдлә хутхл уга дүңцүлж аҗглх учрта. «Үйинѳнчн Җаңһрин арвн бѳлг» - салудан күцц дегтр. Бумбин орна тѳгс баатрлг тууҗ. Онц күүнә тууҗ - ѳсхәс авн ѳтлх күртл болсн йѳвдлмуд, намтр. Тедү мет Овлан «Җаңһр» - Бумбин орна ѳвэәрц, шишлң намтр гиҗ келҗ болна. Бумбин ориг үүдснәснь авн мѳрдәд,ѳсхинь, батрхинь үзүләд, мѳңк наста баатрмуд - Ждаһр, Хоңһр, Алтн Чееж, Гүзән Гүмб ѳтлх цагинь зааһад, шин үйин баатрмуд - Хоңһрин кѳвүн Хошун Улан ахта эцкнрин чидләс үлсн күчр үүл даах цаг ирсинь зааһад, тууж тѳгәнә. Овла - Баһ Дѳрвд Ик Буһса жаңһрч гиж келгдлэ. Овла - ѳвк, эцк, авһнрасн дассмн. Эдн тѳрләрн цуһар жаңһрч эрдмтә билгтнр. Овлан арвн бѳлг, Овлан «Җаңһр» ѳвкнриннь «Җаңһр», нег тѳрлин эрдм. Ѳвкәс эцкд, эцкәс кѳвүнд, авһас ачд герәслгддг эрдм. Иим эрдм - нег бүлин сурһуль.
Җаңһр богд, Жаңһрин эргн, шалдг баатрмуд, һазр-усн, бәәшң - цуһар негдәд - Бумбин орна дүр. Бумбин орна дүриг ахрар товчлад, оршл-эклцд үзүлнә. Оршл-эклц - Бумбин орна зург-дүр - бѳлг болһна эклцд давтгдна. Эннь Овлан «Җаңһрин» урн кецин сәәхн ѳвәрцнь: арвн бѳлг нег оршлар эклнә. Соньн ухан: бѳлгин тууҗ эклхин ѳмн җаңһрч дәкн-дәкн сергәһәд, Бумбин оран магтдг бәәҗ. Эн соньн зокал: хәр һазрт хату үүл күцәхәр йовх баатр ардан үлдсн аһу ик күчтә оран, алдр Җаңһран, арвн хойр баатран ардаснь ирҗ аврх, түрх цагт дѳңнх, түрәхн уга гиҗ иткҗ йовх болна.
Иигҗ дүрслҗ үзүлсн ориг кен диилхмб? Кен дәәлхмб? Дәәлх дәәсн уга! — гих иткл батрна. Оршл гисн ним урн зокъял, зуг юунас, яһҗ экллә? Яһҗ эн зуруль күцлә? Зуг урн җаңһрч яһж эн бумб делдсинь меднә. Олзд ирсн ѳнчн бичкн Җаңһр, ѳвр шѳвг болен хатхлдата эк толһа уга нутг-орн, нег- негән идхдән белн нойдуд. Зуг хойр бичкн - тавта Хоңһр Жаңһр хойр - ээм- ээмән түшлцсн, эгшг дууһан дууллцсн хойр иньг баатр болҗ негдхлә ѳшәтә Шигшрг Алтн Чееж хойр, арһ уга, эвцж күүндәд, ик заята Җаңһвран орж, ни-негн бәэх болж шиидснәс авн магтад, олн баатр нииләд, богд уулан, аршан усан түшәд, нег орн болна. Оһтрһуһас "һурвн хурһн дуту ѳндр сәәхн бэәшңгән бэрәд, ѳмннь туган хатхад, дѳрвн талк орн-нутгудтан ѳркѳндэсэн, сул орн болсан медүлнә. ѳргн орн, ѳндр уул, сүҗ уста һол, ѳнр олн улс, тулг болсн олн баатрмуд - иим күцц урн зуруль - Бумбин орн. Иигж тогтасн урн зокъял - оршл. Иим оршл дуулсна хѳѳн соңсачнрт ил: цааранднь ямаран күчр йовдл учрв чигн, ямаран дәәсн учрв чигн теслцх, ата-марһаһан авх орн гих иткл үүднә. Соңсач Бумбин орна дүүвр күчнд бахтна.
Оршл иигәд тѳгсәнә. Бумбин орна дүүвр ѳргн делгц деер талын үүлдврмүд делгрнә: бѳлгин йовуд экләд, зүрк авлм тууҗдан үүднә, онц баатрия зѳрмҗ тууҗлгдна. Лавлҗ болҗана: оршл - берк урлг олдвр. Онц баатр (Хоңһр, эсклә Санл, эсклә Миңйан). Бумбин орна зарцд һарч йовад, дәәснә орнд оч, күчр, берк үүл күцәх цагт, кеду түрмшг харһдх болв чигн, мана бодң дәәсән дарҗ, алтн җолаһан эргүлҗ ирх гиҗ иткнэ. Юңгад? Арднь Ар Бумбин орн бәәнә, ах-дү бәрлдсн арвн хойр арслң бәәнә, алдл уга аңхрдг Алтн Чееж бәәнә, ахлад авад ардаснь ирх алдр богд Җаңһр бәәнә. Тегәд юңгад эс ицхмб? Омг үүдәгч орн. Иткл теткгч нутг. Тачалта таңсг Бумбин орн. Хама йовб чигн, кедү хол йовб чигн, кедү-яду йовб чигн хәр нутгт одсн баатр Ар Бумбин оран мартхш. Хәр нутгт хату үүлд даңдад, күчтә маңһс дәәснд даргдад, күмн тесш уга зовлң үзәд йовсн бийнь Бумбин орна баатр тѳрскн нутгтан иткәд, теслцнә, ирҗ аврхинь меднә.
Дән талнь дах болҗ йовсн «Җаңһр», дәәвлхднь күлг болҗ йовсн «Җаңһр», даарсинь дулатхҗ йовсн «Җаңһр», ѳлссндньѳлгѳгч йовсн, ундасснднь ундн болҗ йовсн «Җаңһр», ѳнчн бийинь өнр кеҗ йовсн «Җаңһр».
Эңдән долан дуңһра күцәд суудг:
Цал буурл сахлта цаһан ѳвгд
Нег дуңһра күцәд,
Ээлжг улан эмгд
Нег дуңһра күцәд,
Цууда цаһан берәд
Нег дуңһра күцәд,
Цусн улан күүкд
Нег дуңһра күцәд
Эмнг гүүдин үсн -
Элвг арзин сүүр болад
Суудг гинә! -
Гиһәд,ѳргәд авсн цагт җаңһрчиг чиңнҗ суусн улс хаһрха хар герт суухан мартад, харалта даҗранд бәәхән мартад, алтн Торлг бәәшң дотр сууһад, күцгдсн күсл - Бумбин орндан ирҗ җирһҗәх мет болҗ, тѳрнь тѳвкнҗ, седклнь талвадг бәәсмн. Намрин киитнлә ишкә герт цуглрад күрл арһсна зальд дуладад «Жаңһр» соңсхларн:
Даарх киитн уга, Халх халун уга Сер-сер салькта,Бүр-бүр хурта
Бумбин орна җирһләр бәәх, -
Болҗ седклнь сергдг харчуд бәәсмн.”[21.10]
2.2.Кичгә Төлән тәвц хальмг “Җаңһр” дуулврин шинҗллһнә тууҗд.
“А.Ш. Кичиков хальмг ном шинҗллһнә, сурһуль-эрдмѳѳдлүллһнә туст ик нилчән күргсн күн. Җирдгч җилмүдт хальмг ном шинҗллһн шиңкн кѳлдән орҗ йовсн цагт А.Ш. Кичиков хальмг келнә, утх зокъялын баатрлг дуулвр «Җаңһрин» тѳрмүдәр соньмсҗ, эн туст ик учрта олн шалһлтс кеҗ йовсмн. Номтын ухаг эс авлҗасн төр гиж уга бәәсмн: хальмг келнә айлһ, үгин һарлһ, амн зокъялыг цуглулҗ авлһн, хальмг келиг күүкдт дасхлһна эв-арһ, баатрлг дуулвр «Җаңһриг» олн таласнь шалһлһн нань чигн олн кергиг күцәх күцл тәвәд, чадмгар күцәҗ йовсмн.
Ном шинҗллһнә үүлиг хальмг келнә тѳрмүдәс эклҗ хаһлснь йорта гих кергтә. 1963-гч җилд бичсн «Дербетский говор» гидг дегтрнь эндр күртл чинрән гееһәд уга, юңгад гихлә келнә тосхлтыг, чикәр бичлһиг, келнә дүрмиг келнә айлһта, аймлһта залһл уга шалһҗ болхн уга. Келнә айлһа дамҗулҗ һазр болһна ѳвәрц келлһ, түүкин онц йовдл, ямр нег үгин, үүдәврин, амн зокъялын һарлһ медҗ болдг. Үлгүрлхд, иим шинҗллт бәәснәс учрта эндр бидн Шинҗәңгин ѳѳрдүдин зәрм бѳлгүдин һарлһиг Ээлән Овлан «Җаңһрла», Баһ Цоохра бѳлгүдлә залһҗ, хәләҗ чадҗанавидн. Ѳдгә цагин хальмг келнә һазр-һазрин айлһин онц йилһврнь урдк цага болхнь сулдж йовна, эн үйин баһчудын келиг эн темдгәр йилһхд берк. Эн учрас одачн күцц хаһлгдад уга хамг тѳрмүдиг адһҗ хаһлх керг учрҗана. Хальмг Ик Сурһулин хальмг келн-бичгин келиг болн сойлын дацңгин багшнр, оютнр җил болһн Хальмг Таңһчар йовҗ, айлһна туск материал цуглулҗ, йилһврин, шалһлтын кѳдлмш кеҗ бәәнә. Иимәс эн туст А.Ш. Кичиковин цааснд бичәд үлдәсн ном-тодлвр ѳдгә цагин шинҗллтст бас немр, ул сүүр болҗ йовна гиҗ келхлә, зөв болта.
Үүдәлч авцта, хурц ухата номт болснас А.Ш. Кичиков ямаранчн сурврт хәрүһинь олҗ авхар зүткдг бәәсмн. Үгин һарлһ гидг тор номтыг бас авлҗ бәәсиг олн шалһлт бичврнь бәрмтлҗ бәәнә. Үгин недриг цәәлһхләрн, өөрд- хальмгин, моңһл келтнрин, түрг келтнрин түүклә, заңшлла, бәәцлә, шаҗнла залһҗ темдглдг бәәснәс номтын ашлвр ик соньн болсн деерән, дигтә тусдг билә. Тиимәс «Җаңһр» гисн үг «жехангир» (Б.Я. Владимирцовин заасар) - делкән эзн биш, ор һанц, ѳнчн гисн үг гиж темдглсн номтын тәәлврнь («Җаңһр». Баатрлг дуулвр», 1974) баатрлг дуулврин тѳрл зүүһин ѳвәрцлә, баатрин баатрлг намтр үзлҗәх аһулһла ирлцҗәнә. Эн үзл баатрлг дуулврин шалһлтын түүкд шишлң орман олв, эн тодлвриг ухандан ач, ном шинҗллһнә бичвртән олзлсн эрдмтнрин тонь ода күцгдҗ бәәхш. Төгс медрлән (эрудиция) олзлҗ темдглсн номтын үгин һарлһин туск тодлврмуд оньгт авлгдл уга бәәх зөв уга.
А.Ш. Кичиков цагтан нершл тогталһна шишлң комиссь бүрдәгәд, һардад, бачм кергиг ормаснь кѳндәхәр, чик хаалһднь орулхар, бас адһж йовла. Номтын «Җаңһр» -хальмг баатрлг дуулвр» гидг хальмг урн зокъялын келәр бичсн ном дегтрнь, нань чигн статьяснь, дасврин дегтрмүднь хальмг келнә ном шинҗллһнә нәәрүлһ босхлһна кергт ик тәвц болҗана.
Ѳөрд-хальмгин сойлын ѳргл, келн-билгин уурхан саң болсн баатрлг дуулвр «Җаңһрт» жил-насан, жилв-аханѳгсн А.Ш. Кичиков «Жаңһр» шинҗллһнә ѳдгә цагин түүкин һал маңнаднь орман батлсмн. «Җаңһриг» эклҗ шинҗлхләрн номт түрүләд баатрлг дуулвриг мѳңкрүлсн җаңһрчнрин нерд сергәһәд, Ээлән Овлан тѳрснэ 110-жилин ѳѳнд нерәдсн номин чуулһ йовулсмн. Ээлән Овлан «Җаңһр» хәәлһнә улмҗлыг шалһхларн номт жаңһрчин тогтсн авъяс-бәрц бас темдглҗ. «Жаңһрас» бѳлг шүүж авхларн, «Не, Бульңһрин кѳвүн Догшн Хар Санлыг йовулый, яһий?» - гиж олнла зѳвшәрсн болад, хамгин дурта бѳлгән эклҗ дуулдг бәәсиг илдкҗ. Эн бѳлгиг йилһдгин учринь заахларн, Санл баатрин «Буйн тѳгс ааван буй уга окад, Бурхн сәәхн ээҗән кѳвүн уга окад...», эврә бийнь ѳрк-бүлин төр ардан хаяд, Бумбин орнд эврә дурар орҗ ѳгсн баатрин тѳрскнч седкл ѳѳдән үнлҗ, Санл баатриг йилһҗәхин темдг гисн номтын тодлвр «Җаңһрин» һол седв, баатрмудыг дүр тодрхаллһна туст ик соньн. «Җаңһрин» бѳлгүдәс һанцхн «Санлын бѳлг» үлдсн болхла, тер бийнь өѳрд-хальмгуд тѳрскн орн-нутгиннь тѳлә әмән әрвлго баатрмудыг магтсн баатрлг дуулвр бәәҗ гиҗ медҗ болхмн билә, - гиҗ эн бѳлгиг эрдмтн ѳѳдән үнлсмн.
Нарт делкәд «Җаңһриг» мѳңкрүлсн жаңһрчин билгиг шинжлх, Ээлән Овла «Җаңһрин» дуһргиг багтнь дегц шинҗлх номтнрин ниицә бүрдәх кергтә, - гиж А.Ш. Кичиков 1967 җилд келсмн (Ученые записки, 1967). Эн кѳдлмш йовудта болтха гиһәд, җаңһрчин намтр, билг, «Җаңһран» дуулҗ йовсн һазринь, ишкә гернь зогсҗасн һазрин, ясинь тәвсн һазрин тускар олн соньн медлг (сведения) эврәннь шалһлтдан үлдәсмн. Үлгүрлхд, Ээлән Олан уңг-тохминь, урдк үйинь зааҗ, кенәс «Җаңһран» дассиг тодрхалснь, манцын кец, хошуд, торһд һазрар йовҗ, «Җаңһр» дуулҗ йовсиг темдглснь ѳдгә цагин, иргчин шинҗллһнә кергт туслх зѳвтә.
Олн һазрт хадһлгджах онц бөлгүдиг цуглулҗ, нег багт хураҗ, дигинь олҗ, хүвлвр болһнар йилһх кѳдлмш амр биш болсмн. Дуһрг болһна дуту- дундыг чиклхин тѳлә хәәврин йовдлла зерглдүлҗ шалһлһна кѳдлмш кегдсмн.
1804 жиләс авн барлгдсн, талдан балһсдын түүкин саңд, номин саңд бәәсн бѳлгүдиг дүңцүләд, нууч ормсин товчинь тәәлх кергтә болсмн. «Җаңһрин» бѳлгүдин хәәврин кѳдлмш зогсал, таслл уга кех кергтә, саң (архив) болһнь негҗснә хѳѳн эн кѳдлмшиг зогсаҗ болх.
1966 жилд Ленинградын Ик Сурһулин һар бичврин саңд олсн хойр бѳлг эн тодлвриг батлҗ бәәнә. Олдсн хойр бѳлгин аһулһиг («Ут Цаһан Маңһсиг Җаңһр дѳрәцүлсн бѳлг», «Күрл Эрднь маңһс хааг Җаңһр дѳрәцүлсн бѳлг»), «Дѳгшн Шар Гүргүн» аһулһла, урн келнлә дүңцүлҗ, эн һурвн бѳлг нег дуһргин әңгс гиж номт ашлснь - ном шинҗллһнә түүкд учрта тоолвр болҗ, ончта йовдл болсмн.
«Җаңһрин» туст ѳдгә цагин номтнрин уха авлжах тѳрин негнь - баатрлг дуулврин һарлһ. Эн сурврт хәрүһинь олхин тѳлә А.Ш. Кичиков баатрлг амн дурхлын аһулһд харһҗах аңхн цагин зурцс (зерлг аңгар тежәл кежәх, уурц герт бәәх, жидәр чичәд, заһс бәржәх, һолын ам цокж ирсн модна кизәрәр түлә кежәх нань тоотс чигн) тодлж, «Жаңһр» нег-хойр миңһн жил хооран эклҗ үүдсн амн үүдәвр гиж батлснь соньн.
Хальмг баатрлг дуулвр «Жаңһриг» наадк моңһл келтнрин үндстн хүвлврмүдлә урн зокъямжин таласнь, учр-утх, седвин таласнь шалһад, «Җаңһрин» һарлһд ул девскр болжах баатрлг улмҗлл бәәхиг темдглсмн. Тер амн үүдәврин тосхлтыг шалһад, арвн хойр тогтац элемент йилһәд, онц үлгүрмүдәр бәрмтләд, «тууль-үлгүр» гиж нерәдсмн. Эн зарчмарн ул авч, хальмг, моңһл, бурят, шинҗәңгин баатрлг дуулвриг кѳгжлтиг шалһҗ, һал һулмтан хадһлх, ѳрк-бүл тогтах седвәс - эзлүрин нутг тогтах, төр шаҗан батрулх седвд яһҗ күрсиг герчлснь нарт делкәд баатрлг улмҗлл шинҗллһнд тәвц болх тодлвр гижҗ үнлҗ болх.
Эн үзл, тодлвр, эн бәрмт - эрк биш чик, ор һанцхн гиҗ номт тоолҗ авсмн уга билә, тиимәс «Жаңһриг» заңшл, заң-үүлин Талас, урн келн,
Нәәрүлһин таласнь малтҗ; хәләх арһ зааҗ олн шалһлтсарн медүлҗ йовсмн. Иимәс «Җаңһриг»ѳдгә цагт шинҗлхд туслх номтын үлдл зѳѳр ик байн. «Җаңһрин» ямаранчн тѳр эклҗ хаһлхла, эк татчксн, шалһлтд түлкц болх цецн ухан, гүн медрл номтын үлдл саңд хадһлгдҗ бәәнә.”[22.14]
Ашлвр
Кичгә Тѳлә Хальмг Таңһчд ик нертә, темдгтә күн. Хальмг Таңһчд бәәтхә, Әрәсәд, нарт делкәд алдршсн номт гихд худл уга. Мергҗлнь - багш. Энүнә сурһульчнрнь олн: ѳдгә цагт зәрмснь мана таңһчин олн зүсн булңгудт, зәрмснь Әрәсән чигн балһсдт кѳдлнә. Альд болв чигн эдн олн дунд гегән-герл тархалһна, тѳрскн кел болн амн зокъял, утх зокъял судлҗ шинҗллһнә халхар эврә багшин ик чинртә әрүн кергиг улмҗлҗ, цааранднь делгрүлхинь күцәнә.
“Кичгә Тѳлә - Хальмгин нертә номт, профессор, литературн шалһач, зокъялч, багш гиҗ эндрәк хальмг күн энүнә тускар соңссн, меддг болх. Тернь мел үнн. Әмн наснаннь хаалһдан хальмг келнә, утх зокъялын, амн зокъялын, нег үлү баатрлг дуулвр «Җаңһрин» болн сойлын чинр ѳѳдлүлхәр цуцрлтан угаһар чирмәҗ зүткҗ йовсн багш - номт билә. Хальмг болн орс келиг тегштнь йилһү сән меддг, элвг гүн билгтә багш тѳрскн келәр зокъял, статьяс, номин кѳдлмш бичлһнә хаалһ татснь ик ач-туста болдг билә. Зәрм дегтринь заах кергтә: «Баатрлг дуулвр «Җаңһр», «Келсн үг - керчсн модн», «Үгин туск үг», «Герлтсн үгин тѳлә», «Җаңһрч Басңга Мукѳвүнә бѳлгүд», «Мѳңкрсн нертә жаңһрч Ээлян Овлан 110 насни ѳѳнд», “«Чикнә хужр» болн түүнә туүрвәч”, «Туужин дурсхл - шагшавдын ик булг», «Күрл медалин герл», «Ѳрүн торланла». Багшнр, номтнр, кемрҗән хальмг келәр бичхәр седхлә, иим деер дурдсн кѳдлмшәр бәрмт кеһәд, үлгүр кеһәд, дамшлт авхд кѳтлврч болхнь ил. Кичгә Тѳлә хальмг келндән ямр харута бәәсиг кесгнь меднә, үзҗ, соңсҗ йовла гихд худл уга. Буру, хаҗһр юм үзхләрн, хальмг келән дорацулҗ, бузрдулж йовдл учрхла, багш догшрад чигн, уурлад чигн, тер ормднь иләр чирәднь санаһан медүлчкдг хату заңта күн билә. Дѳч шаху җилин цагт багшиннь ѳѳр бәәһәд, аһу эрдм-билгин далаһаснь чадсарн бийүчлж авхар, чирмәҗ йовлав. Багшин нег соньн заңнь болхла, сурһульч медрлән, сурһмҗан, медмҗән угаһар күртәдг бәәсмн.”[21.1]
Олзлгдсн литератур:
Бадмин Андра. Герлтсн үгин күчнь хальмгин сойлд церглнә /Учитель, ученый, просветитель. Профессор А.Ш.Кичиков (серия «Звезды над степью»). – Элиста, 2008.
Буурла Николай. Нутган итклтә ухмл номт/ Учитель, ученый, просветитель. Профессор А.Ш.Кичиков (серия «Звезды над степью»). – Элиста, 2008.
«Джангар» и проблемы эпического творчества тюрко-монгольских народов: Материалы Всесоюзной научной конференции. (Элиста, 1978, 17- 19 мая). - М., 1980.
Дякиева Б.Б. Кичгә Тѳлән 90 жилин ѳѳнд / Материалы региональной научной конференции «Научное наследие профессора А.Ш. Кичикова и актуальные проблемы современной калмыцкой филологии и культуры» (Кичиковские чтения). - Элиста, 2011. С. 45-46.
Җаңһър. Хальмг баатърлъг дуулвър. 25 бѳлгин текст. Т. 1-2. Сост. А.Ш. Кичиков. Ред. Г.И. Михайлов. М., 1978.
Кичгә Александра. Эңкр багшинм туск тодлвр / Учитель, ученый, просветитель. Профессор А.Ш. Кичиков (серия «Звезды над степью»). - Элиста, 2008.
Кичгә Тѳлә. Герлтн үгин тѳлә. - Элст, 1963.
Кичгә Т. «Җаңһр». Баатрлг дуулврин һарлһин, баг бѳлгүдин, теднә һоллгч баатрмудын, утх багтаврин шинҗллһн. Элст, 1974.
Кичгә Т. Келсн үг - керчсн модн. - Элст, 1983.
Кичиков А.Ш. «Жаңһр» - билгин уурхан саң / Учитель, ученый, просветитель. Профессор А.Ш. Кичиков (серия «Звезды над степью»). - Элиста, 2008.
Кичиков А.Ш. Исследование героического эпоса «Джангар»: Вопросы исторической поэтики. - Элиста, 1976.
Кичиков А.Ш. Калмыцкий героический эпос «Джангар». - Элиста, 1974.
Кичиков А.Ш. Героический эпос «Джангар». Сравнительно- типологическое исследование памятника. - М., 1992.
Хабунова Е.Э. Номтын эрдм мѳңкинд олнд тусх / Учитель, ученый, просветитель. Профессор А.Ш. Кичиков (серия «Звезды над степью»). - Элиста, 2008.
Эльдшә Эрднь. Элвг медрлтә номт / Учитель, ученый, просветитель. Профессор А.Ш. Кичиков (серия «Звезды над степью»). - Элиста, 2008.
Эрднин В. Кичгә Тѳлә. Келчксн үг - мини эзн / Учитель, ученый, просветитель. Профессор А.Ш. Кичиков (серия «Звезды над степью»). - Элиста, 2008.
22
