II АРЖАН АДАРОВТЫҤ «ТАШ-КЕЗЕР» JУУНТЫЗЫНЫҤ АҤЫЛУЗЫ
2.1 Јуунтыда шӱӱп кӧргӧдий сурактардыҥ ширтӱзи
Аржан Адаровтыҥ кепке баскан jуунталары кӧп, jе бистиҥ ајаруда бичиичиниҥ калганчы «Таш-кезер» деп бичиги. Мында бичиичиниҥ калганчы jылдары бир канча ÿлгерлер кепке базылган. Чÿмдеген XX чактыҥ учы-XXI чактыҥ бажы.
Jуунтызын поэт «Таш кезер» деп ÿлгердеҥ баштап jат. Бу ÿлгерде ол алтай албатызыныҥ тÿÿкилик jолы, оныҥ салымы, келер öйи керегинде ал-санааларга алдырат. Озогы öйлöрдö калыктын тÿÿкизиниҥ кересчилер болгон таш кезерлер керегинде автор бичип салган. Темдектезе:
Таш кезерим кöстöри
Тазырайып не кöрöт?
Таҥды, Тöбöт jолдорын
Такып ойто ол öдöт?
Таш колында – таш чööчöй
Та канча чакка тудулган.
Таш кынында – таш кылыш
Та канча öйгö тымыган?[56, 9 с.]
Бистиҥ тöрöлисте кöп таш кезерлер бар. Олор эмдиги öйдиҥ улузына тым, табыш jок туруп, кöрÿп тургандый. Олордыҥ кезиги кандый да кату ла jажытту кöстöриле кöрÿп, кезиги дезе, чичкечек кöстöри ажыра кандый да jылу кÿлÿмзиренижип тургандый. Ондый да болзо, бу ончо таш кезерлер туку канча чактар кайра мынаҥ озо болгон öйлöрдин кереесчилери болгон. Jÿрген улус jоголып та калган болзо, jе алтай калык бойыныҥ санаазында кезер – jуучылдар ла олордыҥ jарлу керектери керегинде легендаларды артызып салган. Анчадала эҥ ле jарлу легендериниҥ бирÿзи бöрÿ керегинде.Бу кеп-куучын аайынча ончо тÿрк калыктардыҥ тазылы кöк бöрÿдеҥ таркап барган. Олордыҥ jааны Ашина болгон. Алтайга келип ол «Тÿрк» деп ат аданган. Онын эбелгези алтай калыктын оос поэзиязында артып калган.
«Таш-кезер» деп ÿлгеринде элден озо калыгым ла Алтайым деп шÿÿп кöргÿзерге сурак тургузат. Бу ÿлгерде А.Адаров улустыҥ кылык – jаҥын кезер таш ажыра кöргÿзет:
Таш кардын толтырып,
Тату олор уйуктайт.
Таш jÿреги jайнулу,
Та качан да согулбайт.[56.10 с.]
Ӱлгердиҥ учында ол ойто ло таш кезерге баштанып, мынайда божодот:
Таш кезерим кöстöри
Тармылу не тумантыйт?
Айса поэттиҥ сöзинеҥ
Таш jÿреги jажыксыйт?[56. 10 с.]
Поэт таш кезерле куучындажып тургандый. Ол алаҥзылу сöстöрин айдып, таш кезердиҥ нениҥ учун кижи чилеп, «таш jÿреги jажыксыйт?» деп сурак берет. Ӱргÿлjиге jоголбос таш кезер бир ле jерде турат. Ол ончо керектерди эзедет, оныҥ кöзинче кöп кубулталар болуп jат, кöп албатылар jаныла öдöт.
Автор ÿлгериниҥ учында чÿмдеген öйин темдектеп салган. Ол 1989 jыл, февраль. Кажы ла бöлÿкте кандый да учурлу санаалар, jетирÿлер берилип калган. Аржан Адаров тÿÿкини jакшы билер, албатызыныҥ öткöн öйин эзедип, онын jаан ла учурлу баатырларын эске алат. Поэттиҥ бастыра чÿмдеген сонединде jебрен öйлöрлö колбулу таш кезерлер ле корумдар керегинде айдылат. Кажы ла чÿмделген тöртjолдыктыҥ баштапкызы такыптаҥ айдылып, Тöрöлистиҥ тÿÿкизине баштандырат. Аржан Адаров ойто ло таштар керегинде мынайда айдат:
Чöлдиҥ мöҥÿнзимек сур чечегинде
Чöрчöк jериниҥ кубулгазын кебери.
Чöгöдöп тыҥда, кемниҥ ÿндери
Jебрен корымныҥ таштары ÿстинде?
Кажы ла бöлÿкте поэт ташла колбулу сöстöр тузаланат: «татаган ташка колым тийерде», «корымдрдыҥ корсок таштары», «ташка кызарып тамат», «корсок таштарда салкын шуулайт», «корсок таштарга колым саладым».
Мынаҥ кöргöндö Аржан Адаров таштарла колбулу теманы тегиндÿ албаган. Мында ол алтай албатыбыстын учурлу тÿÿкизин кöргÿзип салган.
Jÿректи öйкöгöн сурактарды ол мынайда айдып салган:
«Ыйлабагар, улус, карыкпагар, улус,
Тÿҥей ле кара тобрак артар»;
«Карыкпа, поэт, кандый да болзо,
Калыгыҥ сеге алкыш айдар…»;
«Кажайган чачым кардый агарып,
Öштÿлеримди öлÿмимле коркыдып,
Алтай jеримде ÿргÿлjиге артарым».
Айдарда, Аржан Адаровтыҥ «Таш кезер» деп jуунтызында кöп ÿлгерлер ле сонет – jанарлар кирген. Нениҥ учун поэт jуунтызын онойдо адаган дезе, байла, ол албатызыныҥ тÿÿкизи керегинде кöпти билер, оныҥ öткöн лö келер салымын jакшы аайлап турган. Таштагы бичимелдер, корымдар бистиҥ тöрöлистиҥ jÿрÿмиле jуук колбуда. Ол керегинде поэт чындык jурап кöргÿзип салган.
Бичиичи таштаҥ кезилген кезерге баштанып, кӧдӱриҥӱ сӧстӧр айдат:
Таш колында – таш чӧӧчӧй,
Та канча чакка тудулган.
Таш кынында – таш кылыш
Та канча ӧйгӧ тымыган?.
Таш кезерим кӧстӧри
Тармылу не тумантыйт?
Айса поэттиҥ сӧзинеҥ
Таш јӱреги јажыксыйт? [56,10 с.]
«Таш кезер» деп јуунтыда бичиичи бойыныҥ ӱлгерлери ажыра тӱӱкиликке баштанып, алтай албатыныҥ ортозында «таш кезерге» тӱҥей улус бар, олор качан да болзо, албатыныҥ тӱӱкизинде артар деп кӧргӱзет. Ол улустыҥ ортозында, бис сананзабыс, Аржан Ойинчинович Адаровты база кийдирер керек. Алтай албатыга тӱни-тӱжи иштенип, бойыныҥ бичимелдерин артыргызып койгонына оморкобос арга јок.
Токшын Торбоковтыҥ айтканыла: «Ач-амыр јок поэт, андый кижини алтай улус «тӱктӱ јӱректӱ» дежер, анчада ла калганчы јылдарда, кандый да уур-кӱч болзо, јаҥыс та кӧп бичинген эмес, эл-јонныҥ, литератураныҥ, политиканныҥ јӱрӱминде сӱрекей эрчимдӱ турушкан эди» [56,3 с,].
Аржан Адаров кöп ÿлгерлеринде Алтайы, албатызы керегинде чÿмдеген. Jе эҥ ле jарлу болгон тема – ол кезер таштар керегинде. Темдектезе, «Ачу санаалар» деп ÿлгерде ол мынайда кöргÿзип салган:
Таш улустар jаландарда турат,
Таш корымдар чачылган jадат.
Алтай кайларын кайлаганча,
Алтын чöрчöктöрин jайаганча…
Бу ÿлгердиҥ учында ол тÿп шÿÿлте эдип мынайда божодот:
Калыгым кайда? Кара корымдар
Кайда ла болзо, чогылган jадат…
Келер öйлöргö jÿткиген баатырым
Кезер таш болуп калган турат.
Аржан Адаров онойдо ок сÿÿшке учурлаган ÿлгерлериле база jарлу. Бери мындый ÿлгерлер кирет: «Айрылыжар алдында», «Jажаган jажым», «Jолыгатан jолысты». Кажы ла поэт сÿÿштиҥ олjозына алдырткан кÿÿнди сÿрекей jараш сöстöр ажыра чÿмдеген. Олордыҥ ортодо Аржан Адаров. Поэттиҥ чÿмдегени аҥылу. Темдектезе, «Jолыгатан jолысты» деп ÿлгерде поэт сÿрекей эптÿ ле jараш сöстöр ажыра бойыныҥ кÿÿн – санаазын мынайда берип салган:
Элес эткен кебериҥ
Эске алзам, jаркынду.
Эркелÿ кöргöн кöстöриҥ
Эмдее jетире jайнулу.
Jолыгатан jолысты
Jонjолой, маргаа базырды.
Карузып айткан сöзисти
Карлу салкын учурды.
Бу ÿлгер 2002 jылда, февраль айда эмчиликте чÿмделгенин поэт темдектеп салган эмтир. «Jажаган jажым» деп ÿлгерде (2002, август ай) поэт канча да кире кижи jажыла jаан болзо, jе сÿÿш öчпöс деп айдат.
Jетен jажым jеткен де болзо,
Jе эмди де мен jÿрегимле jаш.
Кöп jастар öкöн дö болзо,
Кöксимде кÿÿним арыбады, баш!
Карузып jÿрген кööркий jанында
Тармылу сöстöрди айтпас бедим.
Элес эткен бу jÿрÿмде
Эмди де кÿÿним öчпöгöн дейдим.[56,100 с.]
Олор кижиниҥ кандый ла айалгада кÿÿн – табын кöргÿзип салган. Темдектезе: «Роза мениҥ садымда öспöгöн, jе оныҥ тегенектери колым кадады», «Орой тÿнде одымды кÿйдÿрбей, jылдысту теҥериге jайнулу кöрöдим. Сени jажына бедиреп jÿредим, сениҥ сÿÿжиҥе кичинек те иженбей», «Айланайын, кöзиҥде айдыҥ чогы jарыды, кÿлÿмjилÿ эрдиҥде кÿнниҥ чогы ойноды». Кажы ла кижи карыкчалду да, сÿÿнчилÿ де айалгаларда болуп jат. Оныҥ да учун поэт мынайда чÿмдеп салган: «Кара арчуулыҥ оронып, кайраным, тÿжиме киредиҥ», «Толгомолду кара чачыҥды толгой тудуп, каткырзаҥ», «Кыйнал- кыйнал, jÿрегим, кыйынды jеҥип чыгарга».
Аржан Адаров эш – нöкöрине кереестеп чÿмдеген jакшынак ÿлгерлер jуунтыныҥ ортозында кийдирилген. Темдектезе,Надеждага деп темдектелген ÿлгер.
Качан да болзо карузып jÿредим.
Каалак ла дезеҥ, jаманым ташта!
Буруумды билерим, jастырам билерим,
Ол кöзиҥнеҥ тамган ару jашта…[56, 20 с.]
Ӱлгер 1988 jылда, октябрь айда чÿмделген. База бир ÿлгерди (1993, кыш) ол бажалык бербей бичиген. Мында карыкчал, jÿректеги туйуксыныш, кородош.
Салкын ачу сыгырып,
Сала берди, кару jок.
Кöк jылдыстар мöлтилдеп,
Кöзиме кöрöт, кару jок.
Орой тÿнде айлымда
Отурадым jаҥыскан.
Öлгöн эжим сананып,
Ӱн jогынаҥ ыйлайдым.[56,8 c.]
Эш – нöкöрин jоктоп ол сÿрекей тыҥ карыкканын бу ÿлгерлерде айдып салган. «Таш-кезер» деп jуунтызында поэт «Jаны jыл. Курант jынырайт» деп ÿлгеринде эш-нöкöрин сананып катап ла эске алынат. Ӱлгер 2001 jылда бичилген.
Jалакай Эркемен jанымда ла туру,
Jаркынду бокал онын колында.
Кайран эжим карузыган ла jÿрÿ.
Айылчылар кÿндÿлейт, сÿÿнчилÿ шакпыртта.
Jанымда эжим,нöкöрлöрим тургулайт
Шампанду бокал колымда тыркырайт.[56,65.с.]
Аржан Адаров онойдо ок ол бойыныҥ jуук нöкöрлöрине Л.Кокышевке ле Э.Палкинге учурлап чÿмдеген. Темдектезе, «Ӱч мушкетер», «Эҥирги шаҥ», «Нöкöрлöримди эзедип», «Эркемен Палкинди эзеген сонет» деп ÿлгерлерде Аржан Адаров jÿрÿмниҥ бастыра öйлöринде кожо болгон нöкöрлöрине, Л.Кокышев ле Э.Палкинге учурлап jат. Мында бичиичиниҥ аjарузында нöкöрлик, литератураныҥ öзÿмиле колбулу… сурактар. Темдектезе, «Ӱч мушкетер» деп ÿлгерде ол нöкöрлöрине jылу ла jалакай кÿÿндÿ болгонын кöргÿзет. Темдектезе:
Арамис – jалакай Эркемен,
Адыҥ кайда арыды?
Кандый шибее- замокто
Кару наjылар ундылды?
Дартаньян ошкош Лазарь,
Англияга бардыҥ ба?
Айса Москва jуугында
Марияны таптыҥ ба?
Мушкетер jамыҥ таштайла,
Музыкант болуп калдыҥ ба?
До-ре-мини кожоҥдоп,
Тондошкада jÿрÿҥ бе?[56,11 с.]
Поэт ÿлгериниҥ учында канча кире кожо нак jÿрген нöкöрлöрин эздип, jакшынак сöстöр ажыра айдып салган. Ол наjылыктыҥ учурын, бой – бойын тооп jÿрерге, болужып jÿрери керегинде айдат:
Jÿс jылдыктар öткÿре
Jÿгÿрик аттар маҥтазын.
Наjылыктыҥ jолынаҥ
Кем де туура барбазын!
Ӱргÿлjиге ырашпас
Ӱч мушкетер jÿргей ле.
Ак – jарыктыҥ ÿстинде
Ады олордыҥ арткай ла.
Мындый эрлер jÿрген деп,
Улус, байла, айдыжар.
Кем де сÿÿнер, каткырар,
Кем де сананып, карыгар.[56,13 с.]
Поэт бу ÿлгерди чÿмдеген öйди темдектеп салган 1975 jыл.
«Эҥирги шаҥ» деп ÿлгердиҥ бажында А.Адаров «Бойымныҥ, Эркемен Палкинниҥ, Лазарь Кокышевтиҥ jÿрминеҥ» деп темдектеп салган. Бу кемиле узун ÿлгер. Ол 14 тöртjолдыктаҥ турат. 1988 jылда, октябрь айда чÿмделген. Jуук нöкöрлöри керегинде поэт эске алат. Ол кожо jÿрген нöкöрлöрин ойто ло кару сöстор ажыра эзедип, бойыныҥ тöрöл jеринде jÿргенин, олор «Эҥирги шаҥ» деп кожоҥды угуп, кунукчылду ла jÿректи öйкöгöн санаалар керегинде айдып салган.
Ырысту бис деп билип те jÿрзеес,
Ыйыбыс та не келетен болбой?
Тöрöлис бар деп оморкоп то сÿÿнзеес,
Тöжисте jÿрегис jайнайт, ой-ой![56,22 с.]
Аржан Адаров тöрöл jерине келип, аржан кутук сууны ичеле, антыгарлу нöкöрлöрин эске алат. Ол мынайда айдат:
Аржан – кутук бу суудаҥ
Амзаган эди Эркемен.
Алтайын сÿÿп, ырысту
Агару поэт ол jÿрген.
Jарсылдада каткырып,
Jанымда Лазарь турган эт.
Ӱргÿлjи jÿрÿмге иженип,
Ӱлгерлерин айткан эт.[56,23 с.]
Поэт нöкöрлöрин эске алып, «бöрÿги jок турат», «кеерестеп айткан санааны, келер öйди сакыйдым» - деп айдат. Оныҥ нöкöрлöри качан да болзо кожо, оныҥ jанында jÿрет. Ол ÿлгерин божодот:
Jÿрÿмнеҥ ырап барза да,
Jÿргÿлейт кайран Алтайда.[56,23 с.]
Бу ÿлгердиҥ чÿмдеген öйи 2001-2002 jылдар. «Эркемен Палкинди эзеген сонетте» поэт нöкöрин, алтай албатыныҥ jайалталу поэдин, бичиичизин эске алынып, кереестеп чÿмдеген ÿлгер болуп jат. Аржан Адаров jуук нöкöрине баштанып мынайда айдат:
Эҥ ле агару, ак – чек, ойгор поэт.
Эрмеги араай jалакай Эркемен. [56,70 с.]
Ол нöкöрин jоксынып, «сен jокто эбире чек ле ээн» деп айдат. Поэт нöкöрин jуук билген, оныҥ «jÿреги улу ла бийик», «öчöгöнниҥ сöзи коронду, ачу» деп jетирет. Jÿректиҥ тÿбинде туулган санааларын,ачузын чыгара айдынып, поэт улустыҥ ортодо айлашпастарды, тартыжуларды чын кöргÿзип салган. Ӱлгердиҥ учында ол Jайаачы Кудайына корулазын деп айдат.
Поэт кару болгон тöрöлин, албатызын сÿÿп jат. Ол керегинде акту jÿрегинеҥ айдып, бастыра кÿÿнин олорго кÿÿнзейт. Мыныла коштой jаантайын «эҥирги шаҥ кÿҥÿрейт» деп бичийт. Бу ÿлгерде автор база таш кезерлерге, корымдарга баштанат:
Jебрен корымдр jанына отурып,
Jеҥÿлÿ jылдарды эске алынгар.[56, 24 с.]
Поэт ÿлгериниҥ учында ойто ло «таш» деп сöсти тузаланат. Ол «сÿÿген тöрöлим, кару улузым» деп айдып, бойыныҥ тöрöлине ле албатызына jуук ла кару болгонын кöргÿзет. Мынаҥ кöргöндö, ол туулган jерин ле албатызын сÿрекей сÿÿп турганы билдирет.
Поэт ойто ло тÿш jерине барганын куучындайт. «Бисти кудай кандый jараш эдип jайаган!» - деп, ол оморкойт. Ойто ло ташла колбулу сöстöр угулат: «Ӱстиҥе салбазым мен уур таш!». Калганчы бöлÿкте А.Адаров «салкын, санаа канадым» деп баштанат. Мында ол Байкал карындажын Кÿл – Тегиним турган» деп айдат. Катап ла ол
«Бичинедим, чочыйдым – öй ас арткан,
Албатым керегинде чын сöс айдарга» - деп айдынат.[56,55 с.]
Бу калганчы сöстöр поэттиҥ бойыныҥ jÿрÿминиҥ калганчы кÿндерине тÿҥейлежет.
Байкал карындажына учурлаган ÿлгерде поэт оны база тÿрк уктулардыҥ башчызы Кÿл- Тегинге тÿҥейлейт. «Байкал-иниме» деп ÿлгерде ол мынайда айдат:
Кÿл-Тегинниҥ чырайы
Сеге тÿшкен, карындаш.
Канча чактар ажыра
Корып алды кÿреҥ таш.
Ого сениҥ тÿҥейиҥ
Ол чырайдаҥ танылат.
Öскö öй, öскö чак.
Кан тамыры тартылат.[56,118 с.]
Мынаҥ кöргöндö, поэт бойыныҥ карындажын сÿрекей сÿÿген, оны эзедип jÿрген. Байкал Ойынчынович эзен jÿрерде база кöп бичимелдер чÿмдеген, jайалталу журналист болгон. Аржан Адаров Кÿл-Тегинди «баатыр абабыс» деп айдат. Ӱлгерди поэт 2002 jылда, октябрь айдыҥ 2-чи кÿнинде чÿмдегенин темдектеп салган.
11
