С.А. Новгородов төрөөбүтэ 130 сылыгар,
төрөөбүт тыл күнүгэр аналлаах торжественнай линейка сценарийа
Киириитэ:
Саамай кэрэ, саамай күндү,
Умнуллубат, уостан түспэт,
Ийэ тэҥэ нарын-намчы,
Мунчаардахха, мунаардахха,
Ырыа буолан саататар,
Саамай уустук санаалары
Сатаан этэр кыаҕы биэрэр,
Ийэ тылбытыгар аналлаах
Дьоро күнү, торжественнай линейкабытын,
Саҕалыырбын көҕүллээҥ.
- Оҕолоор, бу нэдиэлэбит туохха сыһыаннаах нэдиэлэ буоларый?
- (Саха тылын уонна сурук-бичик күнүгэр сыаһыаннаах)
- Маладьыастар! Олунньу 13 күнэ, сурук-бичик күнүнэн бэлиэтэнэр. Саха Республикатын бастакы Президенэ Николаев Михаил Ефимович ыйааҕынан 1996 сыллаахха олохтоммута.
- Онтон бу кимин ким этиэй?
- Семен Андреевич Новгородов
- Саамай сөп. Саха бастакы тыл үөрэхтээхтэриттэн биирдэстэрэ, сахалыы бастакы алпаабыт ааптара, лингвист учуонайа, саха суругун-бичигин түсчүтэ, уопсастыбаннай диэйэтэл Семен Андреевич Новгородов төрөөбүтэ быйыл 130 с. туолар (1892 – 1924 сс).
Саха литературатыгар А.Е.Кулаковскай, А.И.Софронов, П.А. Ойуунускай, Н.Д.Неустроев ааттара үрдүк суолталааҕын курдук саха тыла наука буолан сайдарыгар Семен Андреевич Новгородов аата, кини өҥөтө быһаччы суолталаах.
Семен Андреевич 1892 сыллаахха олунньу ый 13 күнүгэр Чурапчы улууһугар Болтоҥо нэһилиэгэр төрөөбүтэ.
Уон оҕолоох ыалга алтыс оҕонон күн сирин көрбүтэ.
Ийэтэ – Анна Николаевна олоххо дьиҥ чахчы оҥорбут-тэрийбит ыһыаҕын туһунан үтүө өйдөбүл баар.
Аҕата-Андрей Александрович нууччалыы ааҕар буолан уолун кыра эрдэҕинэ таҥара кинигэтин ааҕарга үөрэппитэ.
Новгородовтар саха уутуйан олохсуйбут биир төрүт сиригэр Боотуруускай улууска Болтоҥо нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Семен Чурапчытааҕы Вознесенскай таҥара дьиэтигэр сүрэхтэммитэ.
Болтоҥо нэһилиэгин сирэ-уота төрүт-уус Новгородовтар дойдулара. Ырыаҕа ылламмыт, хоһооҥҥо холбоммут чугдаарыйар тумуллардаах Чуораайытта алааһа. Сэмэн сайын дойдутугар кэллэҕинэ бу булгунньахха тахсан күнү быһа күннүктээн кинигэ ааҕара, дуоһуйа сынньанара диэн дьоно-сэргэтэ кэпсииллэр. Сэмэн дьонун балаҕаннара Чуораайытта үрдүгэр турбута. Дьон-сэргэ кини дьонун ытыктыыллара.Ол бэлиэтинэн бу уруһуйдара буолар.
- Чэ, эрэ аны билигин этин эрэ, биһиги өбүгэлэрбитигэр, сахаларга былыр сахалыы сурук-бичик баар этэ дуо?
- Суох этэ.
- Сурук-бичик суох эбит буоллаҕына, холобур эбээлэр сиэннэригэр, ийэлэр оҕолоругар хантан ылан остуоруйалары, олоҥхолору кэпсиилэр эбитий?
- Норуот тылынан уус-уран айымньыта.
- Оннук.
- Аны билигин сахалыы сурук-бичик хантан кэлбитин кэпсэтиһиэхпит.
Экраны болҕойон көрүү.
Немец филолога Отто Николаевич Бетлингк 1851 с. бэйэтин саха тылын Кирилица диэн ааттаах алпаабытын барыйаанын оҥорбут эбит.
1880 с. ыраахтааҕы былааһын утары барбыт дьону (революционердар) Саха сирин саамай ыраах, тымныы уокуруктарыгар көскө ыытарга дьаһал ылыллыбыт. Политическай-сыылынайдар Саха сиригэр кэлэн сахалар олохторун-дьаһахтарын үөрэппиттэр.
Таатта улууһугар Чөркөөххө Суорун Омолоон төрүттээбит музейа баар. Ол музей олбуоругар полит-сыылнайдар олорбут балаҕаннара тураллар. Олорго Саха сиригэр үгүс кылааты киллэрбит дьон олоро сылдьыбыттар: Всеволод Михайлович Ионов (оскуоланы туттарбыт киһи), Эдуард Карлович Пекарскай (“Словарь якутского языка”), Сергей Васильевич Ястремскай (саха тылын грамматикатын), Серошевскай (“Якуты”), Василий Васильевич Радлов (руническай суруктары үөрэппит) о.д.а.
Сэмэн үөрэҕин бэлитсыылынай И.Т.Цыпенко Чурапчыга аспыт оскуолатыгар салҕаабыт. Ити кэннэ 1905 с Дьокуускайдааҕы реальнай училищеҕа киирэр. С.А.Новгородов 1905-1906 сс Всеволод Михайлович Ионов салайар политсыылынайдар библиотекаларыгар элбэх кинигэни аахпыта. Кэлин С.А.Новгородов В.М.Ионов оҥорбут букубаарын уларытарга, тупсарарга үлэлиир уонна «Сахалыы сурук-бичик» диэн букубаары латыын алпаабытынан бэчээттэтэн таһаарар.
1917 уонна 1922 сыллардаахха бэчээттэппит латыынныы алпабыытынан тахсыбыт сахалыы бастакы букубаара.
Семен Новгородов 1923 с бүтэрэн баран Илиҥҥи тыллары чинчийэр институт монгуол тылын салаатыгар үлэҕэ киирэр, монгуол тылын дириҥэтэн үөрэтэр. Ити кэннэ илиҥҥи уонна арҕааҥы омуктар литэрэтиирэлэрин уонна тылларын үөрэтэр научнай- чинчийэр институкка научнай үлэһитинэн киирэр.Э.К.Пекарскай «Саха тылын тылдьытын» оҥороругар бэрт элбэҕи көмөлөһөр.
Саха тылын историятыттан кэпсиирбин көҥүллээн: Сахалар былыргы суруктара руническай (германскай тылтан: кистэлэҥ) диэн ааттанар. Суруктар үксүн мэҥэ таастарга, таас хайаларга суруллан хаалбыттар. Оннук суруктары нуучча киһитэ - этнограф, археолог, Алексей Павлович Окладников 50-с сыллардаахха булбут. Уонна ол кэнниттэн сахалар төрүттэрэ курыканнар буолуохтарын сөп эбит диэн саарбаҕалааһыны оҥорбут. Бу руническай суруктар ааҕарга олус уустук эбиттэр, инньэ гынан үксүн сэрэйэн ааҕаллар эбит.
С.А.Новгородов сахалыы сурук-бичик төһө кыалларынан дьон ылынарыгар судургу буолуохтаах диэн санаанан салайтарара. Бу букубаара 1922 с иккиһин тупсарыллан тахсар. Ити кэннэ 1923 с өссө биир сурук-бичик кинигэтэ уонна «Ааҕар кннигэ» диэн тахсар. Бу сылтан саҕалаан саха тыла оскуолаҕа үөрэтиллэр. Новгородов алпаабыта киэҥник туттуллар.
Алпабыыт итэҕэстэрин – улахан буукубалар уонна сурук бэлиэлэрэ суохтарын – кэнники история, олох бэйэтэ көннөрөн испитэ.
Семен Новгородов биһиэхэ чахчы даҕаны тыл хомуһунун илэ иҥэриммит, чаҕылхай уоттаах сулус буолар. Дэлэҕэ даҕаны аҕыс омук тылын баһылыыр гына үөрэхтэниэ дуо? Түүр, монгол, калмыык, тоҥус-маньчжур, кытай, боронсуус, ньиэмэс тылларыгар эксээмэн туттаран, 1923с Петербург куоракка тылы уонна литэрэтиирэни чинчийэр институкка үлэҕэ ыҥырыллан, сылтан ордук өлүөр диэри үлэлиир. С.А. Новгородов ученай, чинчийээччи эрэ буолбатах этэ. Кини төрөөбүт ийэ тылын күн курдук күндүтүк көрөрө, киэн туттара, бэйэтэ хоһоон айан суруйара. «Төрөөбүт соругум», «Күбэй хотун ийэм», «Ытык ырам бастыҥа» диэн хоһооннорун ааттыахха сөп. Онон билигин билиҥҥи ыччат дьон Новгородов сырдык аатынан киэн туттуох тустаахпыт.
С.А.Новгородов Петербуртан балаҕан ыйыгар 1922 с ыыппыт суругар Василий Васильевич Никифоровка сахалыы шрибин куттарыы үлэтин хаамыытын туһунан иһитиннэрбитэ.
1923 – 1924 сс Петроград куораттан кэлбит кинигэлэри оскуолаларга түҥэппиттэрэ.1923 сылтан Новгородов алфавитынан «Кыым» хаһыат, 200 кинигэ тахсыбыта ол иһигэр 30 үөрэх кинигэлэрэ.
Билигин Семен Андреевич дьиэ кэргэнин туһунан ахтан аһарыахха
Семен Андреевич Мария Павловна Фелицина диэн Илиҥҥи тыллары үөрэтэр институкка үөрэнэр нуучча кыыһын 1923 сыллаахха тохсунньу 27 күнүгэр кэргэн ылбыта.
Семен Андреевич өссө уонтан тахса омук тылынан саҥарар полиглот, уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй диэйэтэл быһыытынан киэҥник биллэр. Кини олунньу 28 күнүгэр 1924 с өлбүтэ. Билигин кини аатын «Бичик» кинигэ кыһата уонна Чурапчы орто оскуолата сүгэр.
Семен Новгородов үтүө аатын үйэтитэр туһуттан 1996 сыллаахха Саха Республикатын бастакы Президенэ Михаил Ефимович Николаев “Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүн” биллэрэр туһунан анал Ыйааҕа тахсыбыта. Ити кэмтэн ыла Саха сирин бары улуустарыгар, куораттарыгар, үөрэх уонна култуура тэрилтэлэригэр бу күн үөрүүлээх дьаһаллар ыытыллаллар.
Лингвист учуонай, общественнай деятель С.А.Новгородов төрөөбүтэ 100 сылыгар 1992 с СР Президенэ М.Е.Николаев уонна Правительство быһаарыыларынан Санкт-Петербурга баар Смоленскай кылабыыһаҕа харалла сытар Новгородов уҥуоҕар өйдөбүнньүк туруоруллубута.
Чурапчыга лингвист Семен Андреевич Новгородовка туруоруллубут пааматынньык.
Болҕомтоҕут иһин барҕа махтал!
.png)
