“DIXIT ALGORIZMI …” (AL-XORAZMIY AYTADIKI)
Matyaqubova Sultonposhsha Masharipovna
Xiva shahar 1-sonli umumiy o‘rta ta’lim maktabining
matematika fani o‘qituvchisi
Xiva, Xorazm, O‘zbekiston
Annotatsiya: Al-Xorazmiy bobomiz bugungi kunda insoniyatning kundalik hayotini ularsiz tasavvur qila olmaydigan texnikalarning tub “ildiz”ini yaratib ketganligi to‘g‘risida qisqacha ma’lumotlar keltirib o‘tamiz.
Kalit so‘zlar: al Xorazmiy, matematika,algoritm, madaniyat, tarix.
Abu Ja’far Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy taxminan, 783-yil Xorazmda tavallud topgan bo‘lib, u dunyo ilm faniga mislsiz ulkan hissa qo‘shgan alloma, Algebra fani va Algoritm terminlarining “otasi”, buyuk matematik, tarixchi, fallakiyotshunos, geograf sifatida butun dunyoga mashhur. Buyuk alloma haqidagi ma’lumotlar bizgacha juda kam miqdorda saqlanib qolgan. Bobomizning turli sohalarda yozilgan butun dunyoga mashhur bo‘lgan quyidagi 9 ta ilmiy asarigina fanga ma’lum va shulardan 7 tasi bizgacha yetib kelgan holos:
“Kitab Muxtasab Al jabr val-muqobala” (“Tiklash va qarama-qarshi qo‘yish haqida muxtasar kitob”)
“Zij” (“Astronomik jadvallar”)
“Usturlob yasash kitobi”
“Hind hisobi haqida kitob”
“Kitab surat al-Ard” (“Yer surati haqida kitob”)
“Usturlob yordamida qilinadigan harakatlar haqida kitob”
“Quyosh soatlari haqida kitob”
“Yaxudiylar yil hisobi va ularning bayramlarini aniqlash haqida kitob”
“Tarix kitobi”.
Shulardan buyuk allomani dunyoga eng mashhur qilgan asari “Kitab Muxtasab Al jabr val-muqobala” bo‘lib, tahlil qilingan chiziqli va ikkinchi darajali tenglamalarni yechish jarayonida, tarixda ilk marotaba al-Xorazmiy tomonidan qo‘llanilgan usul tenglamalarning ma’lum va noma’lum hadlarini guruhlash, yani tenglikning o‘ng tarafiga ma’lum qiymatlarni, chap tarafiga esa noma’lum tartiblash – “Tiklash”, ularni o‘zaro matematik amallar yordamida soddalashtirish, qisqartirish va yechish – “Qarama-qarshi qo‘yish” deb atalganligidir. Kitob mantiqan ikki qismga bo‘lib tasniflangan: Nazariy va amaliy qismlar. Kitobning lotin tilidagi tarjimasi “Dixit Algorizmi” (al-Xorazmiy aytadiki …) deb boshlanadi va bu buyuk allomaning nomini abadiyatga muxrlanishiga sabab bo‘ldi.
“Algoritm” tushunchasi esa aynan shu ikkita so‘z “Dixit Algorizmi”dir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
Abdurahmanov A. “Al Xorazmiy – buyuk matematik”, T.,1983;
Salye M.A. “Muxammed al Xorezmi – velikiy uzbekskiy uchyoniy”, T.,1954
