Аллыҥа уопсай үөрэхтээһин орто оскуолата
Ийэ – сир тирэҕэ
Дакылааты суруйда:
Аллыҥа уопсай үөрэхтээһин
орто оскуолатын директоры
иитэр үлэҕэ солбуйааччы
Антонова Н.Г.
Аллыҥа, 2020 с.
Иһинээҕитэ:
Киириитэ.
«Аллыҥа» - нэhилиэк историко-этнографическай, кыраайы үөрэтэр музейа
«Иитэр-үөрэтэр үлэни олоҕу кытта сибээстээн ыытыы - оскуола сүрүн ирдэбилэ
Музей чэрчитинэн ыытыллар дьаhаллар
Ийэбитигэр махталбыт улахан
Ийэлэрин туһунан оҕолоро кэпсииллэр
Түмүк
Туhаныллыбыт литература
«Олох педагогиката – олоххо
махталлаах буолуу симфонията»
К.С.Чиряев.
Киириитэ.
Үгүс дойду улуу дьоно «Аан дойду цивилизацията норуот педагогикатыгар тирэҕирэн сайдыаҕа» диэн сабаҕалыыллар.
Быhыы-майгы аймалҕаннаах кэмигэр норуот педагогикатын үтүө үгэстэрин сатабыллаахтык туhаныы олох ирдэбилинэн буолла. Дьиэ кэргэн оҕону иитиигэ эппиэтинэhэ биллэ-көстө үрдээтэ. Иитии араас ньымалара көлүөнэттэн көлүөнэҕэ кырдьаҕастар опыттарын курдук бэриллэн иhэллэр,үгэскэ кубулуйан хас биирдии ыал олоҕор тиийэллэр.
Саха сиринээҕи норуот педагогикатын Ассоциациятын маҥнайгы президенэ, биллиилээх этнопедагог К.С. Чиряев ханнык да общество тирэҕэ, акылаата дьиэ кэргэн буоларын мэлдьи бэлиэтиирэ: «Ханнык баҕарар омук тулалыыр айылҕатыгар, олоҕор-дьаhаҕар, сүрүн дьарыгар, итэҕэлигэр уонна үгэстэригэр дьүөрэлээх дьону иитэргэ кыhанар, онно ытыктабыллаахтык сыhыаннаhыы – омук барҕарыытын биир үктэлэ» (8, с.17).
Араас норуоттар педагогикаларын үөрэппит академик Г.Н. Волков суруйбута: «Оҕону иитиигэ бастакы киhинэн ийэ, аҕа, эбэ, эhэ буолаллар». (8, с.17)
Оҕо-ыччат иитиитигэр биирдиилээн дьон үтүө сабыдыаллара, бэйэ-бэйэҕэ сыhыаннаhыы, бодоруhуу улахан суолталаахтар. Ийэ-аҕа, эбэ уонна эhэ, аймахтар сүдү иитээччилэринэн буолаллар. Доҕор-атас, ыаллыы дьон, түөлбэ сабыдыаллара эмиэ улахан. Итилэр бары киhини иитиигэ дьайыылара түмүллэнноруот педагогиката диэн өйдөнөллөр. (9, с.41)
Үлэ то5оостоо5о: Төрөппүт оҕотун сөпкө такайан иитэн ыччат тыа сиригэр, төрөөбүт түөлбэтигэр олохсуйан үлэлээн ситиһиилээх буолуутун үтүө холобурун көрдөрүү.
Былыр-былыргыттан күн бүгүнүгэр дылы омугуттан тутулуга суох оҕону дьиэ кэргэҥҥэ иитиигэ ураты болҕомто ууруллар. Дьиҥ иһигэр киирдэххэ, дьиэ кэргэҥҥэ оҕону иитии, үөрэтии бүтүн омук дьылҕатын быһаарар сүдү суолталанан тахсар.
Норуот иитиитэ олох-дьаhах, үлэ-булт хаамыытыгар дьүөрэлээн, тохтобулу билбэккэ, судургутук оҥоhуллар. Үксүгэр иитээччи уонна иитиллээччи диэн арахсыбаттар. Онон иитии соруктара олох хаамыытынан иитиллээччи өйүгэр-санаатыгар, этигэр-хааныгар биллибэттик иҥэн иһэллэр. Иитии күүhэ итиннэ сытар.
Сабаҕалааһына: Патриотизм - а5а дойдуга, бэйэ норуотугар бэриниилээх буолуу уонна таптал Патриоттуу тыыҥҥа иитиллии холобурунан төрөөбүт түөлбэбитин - Аллыҥа нэһилиэгин сайдыы суолугар бигэтик киллэрии. Нуучча норуотун өс хоһооно этэр: «Где родился, там и пригодился”. (Патриот- 1.Человек, проникнутый патриотизмом. 2.перен.человек, преданный интересам какого-н.дела,глубоко привязанный к чему-н. Патриотизм - преданность и любовь к своему отечеству, к своему народу. Стр. 496. С.И. Ожегов “Толк.сл.р/яз.” . )
Үлэ сыала: Музей матырыйаалларын туһанан, онно тирэҕирэн, эбии матырыйаалынан байытан, төрөөбүт түөлбэм – Аллыҥа нэһилиэгин үтүө үлэһит дьонун олохторун кэпсээн нэһилиэк имиджин үрдэтии. (Представление о чьем-н. внутреннем облике, образе.)
Соруктара: 1. Норуот педагогикатын салгыы сайыннаран, ыччаты иитиигэ дьиэ кэргэн быһаарар оруолун бэлиэтээн көрдөрүү; 2. Тыа сирин сэмэй дьахтара соҕотоҕун иитэн - такайан үөрэттэрбит оҕолоро төрөөбүт түөлбэлэригэр олохсуйан, үлэлээн-хамнаан өрөспүүбүлүкэҕэ, киэҥ Арассыыйаҕа тиийэ ситиһиилээх дьон буолбуттарын үтүө холобурун сырдатан, киэҥ эйгэҕэ таһаарыы: ханна үлэлиириттэн тутулуга суох, үлэ киһини киэргэтэр. Албан аат, суон сурах түргэн кынаттаах. Аат-суол ыраах барар.
2. Нэһилиэк үтүө үлэһит дьонун олохторун сырдатар матырыйаал системаланан үүнэр көлүөнэ ыччакка хаалан туһалыырыгар сабыдыаллааһын.
Үлэм проблемата: Бүгүҥҥү күҥҥэ ыччат духуобунай, патриотическай өй-санаа өттүнэн сайдыыта общество биир сүрүн проблемата буолла.
Төрөөбүт кыраайы үөрэтиитэ суох патриотическай өй-санаа иитиллибэт. Төрөөбүт кыраайы үөрэтии – оскуола иитэр-үөрэтэр үлэтин биир тутаах хайысхата буолар.
Төрөөбүт дойдутун чулуу дьонунан киэн туттар, историяҕа киирбит чаҕылхай түгэннэри билэр эрэ киhи, бука, бэйэтин сайдыылаах, киэҥ билиилээх киhинэн ааҕыныан сөп.
«Аллыҥа» - нэhилиэк историко-этнографическай, кыраайы үөрэтэр музейа.
Музей үйэттэн үйэҕэ ааспыты умнубакка кэпсии-ипсии, иитэ-үөрэтэ турар норуот баайа, өбүгэлэрбит үгэстэрин, сиэрин-туомун кэпсээн биэрэр кэрэhит. Биhиги аҕа көлүөнэ олохтообут олоҕор, үтүө-мааны далбарыгар, туппут көмүс уйатыгар олоробут. Бу олохпут хайдах тутуллубутун үчүгэйдик ырытан өйдүүр оҕо олоххо хаhан да сыыhа суолунан барбат, олоҕу таптыыр, харыстанньаҥ өйдөөх-санаалаах буола улаатар, төрөппүттэрин ытыктыыр буолар. Олорон ааспыт өбүгэбитигэр бүппэт, умнуллубат иэспитинэн уонна эппиэтинэспитинэн өбүгэбит үгэhин салҕааhын, үтүө аатын үйэтитии, тэнитии буолуохтаах.
Биhиги нэhилиэкпитигэр Национальнай оскуола Концепциятын олоххо киллэриигэ, оҕо иитиитигэр дьиэ кэргэҥҥэ, “Уһуйаан” оҕо тэрилтэтигэр уонна оскуолаҕа көмөлөөх буолуо диэн дьоҕус музейы омук тылын учуутала, «Российскай Федерация норуотун үөрэҕириитин туйгуна», «Российскай Федерация уопсай үөрэхтээһинин Бочуоттаах үлэһитэ», «Саха сирин учууталлар учууталлара» уонна «Гражданскай килбиэн» бочуоттаах анал бэлиэлэр хаһаайыннара, «Саха (Азия) о5олоро» фонд стипендиата, «Үлэ ветерана», «Аллыҥа нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо» Иванова Таисия Семеновна тэрийбитэ. Нэhилиэк кырдьаҕастара өбүгэ саҕаттан аҕа уустарынан олорон кэлбит өтөхтөрүн ааттаан, оонньообут оонньууларын ойуулаан, үлэлээбит үлэлэрин кэпсээн, нэhилиэк олоҕор бэйэлэрэ өйдүүр кэрчик кэмнэригэр буолбут бэлиэ түгэннэри сиhилии сэhэргээбиттэрин “Кэнчээригэр кэриэс буоллун» диэн кинигэтигэр суруйан үйэтиппитэ. Музейга элбэх хаартыска, ахтыы, экспонат хомуллубута.
Макаренко этэн турар: «Төрөппүттэр авторитеттарын сүрүн төрдүнэн төрөппүттэр олохторо уонна үлэлэрэ, кинилэр гражданскай мөссүөннэрэ, кинилэр быhыылара-майгылара эрэ, сыччах итилэр эрэ буолаллар». (3, с.121)
Оскуола историко-этнографическай кыраайы үөрэтэр музейа 1990-91 үөрэх сылыгар аhыллыбыта. «Өбүгэлэрбитин үөрэтиэҕиҥ, үтүө ааттарын үйэтитиэҕиҥ!» диэн девизтээх төрөөбүт нэhилиэкпит дьонун-сэргэтин бойобуой олоҕун, үлэтин үгэстэрин үөрэтээри, аҕа көлүөнэ дьоҥҥо ытыктабыл, Ийэ дойдуга таптал иэйиитин үүнэр ыччакка иҥэрэр сыаллаах тэриллибитэ. Бу ууhаан-үөскээн олорор аймах-билэ дьоммутун үйэ-саас тухары үйэтитии, ким даҕаны, туох даҕаны умнуллубатын көрдөрүү киэҥ иитэр суолталаах. Музейбыт маннык салаалардаах:
Норуот талааннаахтара
Памятниктар
Колхознай-совхознай тутуу активистара
Нэhилиэк тэрилтэлэрин историята
Нэhилиэк дьоно-сэргэтэ Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии сылларыгар
Чулууүлэhиттэр
Күн-күбэй ийэлэр
Аҕа уустара, дьиэ кэргэн, төрүччү
Экспонаттар
Музей хас биирдии экспоната нэhилиэккэ олорон ааспыт эhээлэрин, эбээлэрин, аймахтарын туhунанүтүө өйдөбүл буолан үөрэнээччилэргэ ордук чугастар. Урукку сахалар урууларын сэттэ көлүөнэҕэ диэри тиийэ билэллэрэ, талааннаах дьоннорунан киэн тутталлара. Ол иhин төрөппүттэр оҕолоругарөбүгэлэринэн киэн туттуу иэйиитин иҥэрэллэрэ. Оҕолорбут бу үгэhи тутуhан, ыарахан кэмҥэ бэйэ-бэйэлэригэр тирэнсэн-өйөнсөн омук быhыытынан сайдыахтара, үүнүөхтэрэ.
«Иитэр-үөрэтэрүлэни олоҕу кытта сибээстээн ыытыы - оскуола сүрүн ирдэбилэ. Маныаха биир быhаарарэйгэнэн музейдар буолаллар. Кинилэр үгүсөрүттээх научнай-чинчийэр үлэни нэhилиэнньэ киэҥ араҥатыгар ыыталлар. Оттон оскуолаларга тэриллэр музейдар иитии-үөрэтии процеhын олоҕу кытта сибээстииргэ, кыраайы чинчийиини тэрийиигэ киэҥ кэскиллээхтэр, улахан суолталаахтар. Музейнай пропаганда киhи илэ хараҕынан көрөн итэҕэйэр уонна өйдүүр экспонаттарыгар, докумуоннарыгар олоҕуран уруккуну, буолан ааспыты көрдөрөр буолан уhулуччу күүстээх уонна итэҕэтиилээх. Оскуолаларга музейдар үбэ уонна хамнаhа суох общественнай саҕалааhынынан оскуола коллективын бүтүннүүтүнүлэтинэн тэриллэллэр. Биhиги музейы үөрэх программатыгар хабааннаан, олоҕу киэҥник көрдөрөн, ол иhигэр оскуола бэйэтин үлэтин сиэркилэтэ гына тэрийэр сүрүн соруктаахпыт.
Музейы аҥардас урукку саарыстыбаҕа киирэн тахсыы курдук тэрийбэккэ, иитэр-үөрэтэрөртүн таба сүрүннээн туруоруу кылаабынайа быhыылаах». (3, с. 117)
Оҕолорун иитиитинэн утумнаахтык дьарыктанар,үчүгэйүлэhит, нэhилиэк общественнай олоҕор активнайдык кыттар, дьон-сэргэ ытыктабылын ылбыт ийэлэр, дьиэ кэргэттэр тустарынан альбомнар, буклеттар кэпсииллэр. Ол инниттэн үөрэнээччилэр төрөппүттэрин көмөлөhүннэрэн тэрилтэлэр историяларын сырдатар ахтыы матырыйааллары, хаартыскалары хомуйбуттара, тустаах темаларга реферат суруйбуттара. Ону таhынан, оҕолор араас идэлээх, үлэлээх ийэлэр дьиэ кэргэннэригэр анаан альбомнары оҥорбуттара.
«Төрөөбүт түөлбэм төhүү үлэhиттэрэ» стенд үөрэнээччилэр төрөппүттэрин идэлэрин, үлэлэрин-хамнастарын сырдатар. «Кинилэринэн нэhилиэк киэн туттар» стенд оҕолорун үчүгэйдик иитэн-такайан, үөрэттэрэн идэлээх, үөрэхтээх, үтүө үлэhит дьон оҥорбут дьиэ кэргэттэргэ ананар.
Аллыҥаттан төрүттээх ыраахтан сылдьар ыалдьыттар музейга сырыттахтарына ааспыты эргитэ санаан, чугас дьоннорун ахтыhан эдэр-оҕо саастарыгар иккистээн эргиллэ сылдьыбыт саҕа сананан санаалара көнньүөрэн тахсаллар. Ол туhунан саха талааннаах прозаига биир дойдулаахпыт Э.Д. Соколов – Тулусхан бу курдук суруйбута: «Аллыҥаҕа тахсан, оскуола иhинэн тэриллибит кыра музейга сырыттым. Тэрийээччи оскуола үөрэҕин чааhын сэбиэдиссэйэ Таисия Семеновнаны кытта сэhэргэстим.
Өйбөр-санаабар иҥэн хаалбыт, сорохторо орто дойду олоҕуттан барбыт дьоннорбун сирэй көрсүбүт курдук сананным. Обуйаан, Сэмэн, Бүөтүр, Каача…Үлэhит, сайаҕас, үтүөкэн да дьоннордоох дойду – Аллыҥа! Музей төhөнөн кыра, дьоҕус, соччонон сомсон ыларыҥ үгүс курдуга – баар чахчы».
III. Музей чэрчитинэн ыытыллар дьаhаллар.
Музей матырыйаалларын уруоктарга, кылаас таһынан дьарыктарга туhаныы.
Өбүгэлэрбит үтүө үгэстэрин ыччакка тиэрдэр, үөрэтэр, иҥэрэр биир туспа суолунан олохтоох матырыйаалы уруоктарга сатабыллаахтык туттуу буолар.
Краевед Н.И. Иванов – Куола учуутал «Уруок кэмигэр төрөөбүт кыраай туhунан матырыйаалы табатык туhаныы оҕолор билиигэ-көрүүгэ тардыhыыларын уhугуннарар, кинилэргэ айар дьоҕурдарын сайыннаралларыгар умсулҕаны үөскэтэр уонна үөрэнээччилэр инники олохторугар идэлэрин талыналларыгар көмөлөhөр» диэн бэлиэтээбитэ. (2, с.118)
Таисия Семеновна үөрэтиллэр темаларга сөп түбэhиннэрэн олохтоох матырыйаалы сүрүн теманы чиҥэтэр, түмүктүүр уруок быhыытынан экскурсия-уруок, ахтыы-уруок, тылынан сурунаал-уруок формаларынан киллэрэн 1-7 кылаас уерэнээччилэригэр «Моя малая Родина», «Экскурсовод» диэн уруок таьынан дьарыктары ыытар.
1993 сылтан үөрэнээччилэр «Дойдум историята» факультативка утумнаахтык дьарыктаммыттара.Мин, Антонова Наталья Гаврильевна, директоры иитэр улэҕэ солбуйааччы, бу факультатив бастакы истээччитэбин. Факультативнай дьарык программаҕа сөп түбэhиннэрэн сүнньүнэн музей матырыйаалларыгар олоҕуран нэhилиэк, улуус историятын үөрэтэнүөрэнээччилэр духовнай патриотическай культураларынүрдэтэр, экскурсовод, музей научнай сотруднигын идэлэрин кытта билиhиннэрэр, сүрүнүөрүйэхтэригэр уhуйар суолталаах.
Уруоктарга, кылаас таhынан иитэр үлэҕэ олохтоох матырыйаалы туhаныыүөрэнээччилэр сэhэргиир дьоҕурдарын сайыннарарын сэргэ сүҥкэн иитэр суолталаах. Биир дойдулаахтарын, аймах-билэ дьонун үтүө холобурдара үөрэнээччигэ элбэҕиөйдөтөр,үтүө сиэргэ-майгыга иитэр. Иитиллиилээх оҕо үөрэҕи да ылар, олоххо да оннун булар.
Үөрэхтээх, дириҥ билиилээх буоларын таhынанүтүө үлэhит, сиэр-майгы өттүнэн мааны киhи инники олоҕун бигэтик оҥостуо,өлөн-охтон биэриэ суоҕа.
IV. Ийэбитигэр махталбыт улахан.
Саха республикатын бастакы президенэ М.Е. Николаев: «Өскөтүн дьиэ кэргэн оҕолоругар кыһанан үөрэхтээх, үлэһит дьон буола улааталларын ситистэҕинэ, ол аата дьиэ кэргэн, аймах-билэ дьон бүттүүннэрэ инники кэскиллэрэ эрэллээх буолар. Общество саҥа кэм киһитин үлэтин-хамнаһын көрдөрөр идеаллары ырытан оҥоруохтаах.
Олор тустарынан биһиги хайы-үйэ этэн турабыт. Бу – Үлэҕэ сүгүрүйүү, Айылҕаҕа сүгүрүйүү, Ийэҕэ сүгүрүйүү, Билиигэ-көрүүгэ сүгүрүйүү. Олор биһиги норуоппутугар былыргы үйэтээҕи кэмтэн олохсуйан хаалбыттар уонна сиэр-майгы үрдүк сыаннастарын быһыытынан саҥа үйэҕэ бэриллиэхтэрэ» - диэн эппитэ. (стр 115-116; «СР 21-с үйэ 1-кы чиэппэригэр сайдыытын суола»).
Мин бугун эһиэхэ кэпсиэхпин баҕарабын Сунтаар улууһун Аллыҥа нэһилиэгэр өр сылларга биэлсэринэн үлэлээбит Спиридонова Лидия Федоровна уонна кини оҕолорун туһунан.
Үөрэнээччи ис сыдьаанын сайыннарарга кини төрөппүт идэтин, үлэтин ис хоhоонун өйдүүрэ-билэрэ, сүрэҕинэн-быарынан ылынара наада.
Өссө 10 кылааска үөрэнэ сылдьан бииргэ үөрэнэр кыыспынаан Аллыҥа нэһилиэгин төрүт олохтооҕо, биэлсэр Спиридонова Лидия Федоровна туһунан альбом онорбуппут. Онно Лидия Федоровна тылыттан оччотооҕуга маннык диэн суруллубут: «Оҕо иитиитигэр ийэ оруола улахан дии саныыбын. Оҕолорум үлэни таптыыр, улахан дьону убаастыыр, бэйэлэрэ дьоҥҥо убаастатар дьон буола улаатыахтарын баҕарабын. Оҕо үөрэххэ тардыһарыгар төрөппүт сүбэтин ылынан бэйэтэ туох үлэһит буолуоҕун кыра сааһыттан бүөбэйдээн, онто туоларын туһугар туох баар ис санаатын, баҕатын уурдаҕына ситиһиэн сөп».
Төрүт Аллыҥа ыччата Коротова Лидия Федоровна алтынньы 13 күнүгэр 1953 сыллаахха Аллыҥа нэһилиэгэр Коротов Федор Романович, Елизавета Платоновна Иванова дьиэ кэргэҥҥэ үһүс оҕонон күн сирин көрбүтэ. Бииргэ төрөөбүттэр аҕыс этилэр.
Лидия Федоровна 1978 сыллаахха Якутскайдааҕы медицинскэй училищены бүтэрэн Өлөөн оройуонун Ээйик нэһилиэгэр үлэлии тиийбитэ. Онно Спиридонов Василий Николаевиһы көрсөн сүрэхтэринэн сөбүлэһэн ыал буолбуттара. Кыыс дойдутугар Аллыҥаҕа көһөн кэлэн алаһа дьиэ тэринэн 4 оҕону төрөтөн быр-бааччы олорбуттара. Ыал аҕата улахан уоллара Коля 10 саастааҕар суох буолбута. Лидия Федоровна 4 оҕотун кытта соҕотоҕун туран хаалбыта. Олох ыарахаттарыттан чаҕыйбакка оҕолорун иитэн улаатыннартаан, үөрэттэрэн, идэлээх дьон оҥорон олох суолугар үктэннэрбитэ. Күн бүгүн 3 оҕото үлэһит буолан, кэргэннэнэн ыал-күүс буолан олороллор.
Дьиэ кэргэн олоҕун, оҕо иитиитин сүрүннээччи - ийэ. Ханна да сырыттар ийэ санаата дьиэтигэр-уотугар сытар, түмүллэр.
Лидия Федоровна Спиридонова, үлэ ветерана, үлэлээбит сылларын бу курдук ахтар: «Мин Дьокуускайдааҕы медицинскэй училищены 1977 сыллаахха кулун тутар ыйга бүтэрбитим. Аллыҥаҕа 1985 сыллаахтан 2007 сылга диэри үлэлээбитим. Ол саҕана фельдшердэр фермаларынан, ыалларынан кэрийэн профилактика үлэтин ыытарбыт. Санбюллетеннэри, лекциялары, бэсиэдэлэри ааҕарбыт. Үлэбитигэр үөрэ-көтө кэлэрбит, ыарыһахтар түргэнник үтүөрэн, доруобуйалара көнөрүн туһугар күүспүтүн ууран үлэлиирбит. Сороҕор өрөбүлэ да суох үлэлиирбит. «Д» учуоттаах ыарыһахтар былаан быһыытынан көрүллэн сөптөөхтүк эмтэнэллэр этэ, ол курдук саас-күһүн эмтэнии куурсун тиһигин быспакка ылаллара. Аллыҥаҕа медпуун сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитим. Араас быһылааннар, хомойуох иһин, арыгылааһынтан буолаллара. Кырдьаҕас өттө рак уонна инсульт ыарыылартан быстараллара. Медик үлэтэ хаһан баҕарар ыарахаттардаах, ол эрээри дьон туһугар үлэлииртэн үөрэҕин.
2002 сыллаахха нэһилиэк баһылыга Уаров Валерий Фомич туруорсуутунан эргэ детсад дьиэтин балыыһа оҥорторбута. Киэҥ-куоҥ, сылаас дьиэҕэ үлэлээбиппит».
V. Ийэлэрин туһунан оҕолоро кэпсииллэр:
5.1. Лидия Федоровна улахан уола Николай Васильевич Спиридонов, Аллыҥа нэһилиэгин аҕа баһылыга, бу курдук ахтар: “Ийэбит түөрт оҕону күн сиригэр көрдөрбүтэ. Кыра сырыттахпытына үөрэхпитигэр, дьиэ хаһаайыстыбатын үлэтигэр болҕомто уурара. Мин улахан оҕо буоларым быһыытынан дьиэ ис үлэтиттэн саҕалаан тас үлэтигэр тиийэ барытын толорорум.
Иккис кылаастан саҕалаан оскуола биэрбит дьиэҕэ сорудахтарын таһынан ордук нуучча тылыгар уонна математикаҕа уруок таһынан эбии дьарыктанарбыт. Уонна сельскэй библиотекаттан элбэх кинигэ уларсан ааҕарым, арааһа оҕоҕо аналлаах кинигэни барытын аахпытым быһыылааҕа. Онно библиотекарынан Мария Дмитриевна үлэлиирэ.
Ол быыһыгар тыаҕа сылдьан куобахха туһах иитэрим, син ылар этим. Арыый улаатан баран аҕа саастаах дьонтон саа уларсан куска, куобахха саас, күһүн бултуурум. Бу санаатахха, Антонов Петр Григорьевич уонна Иванов Петр Николаевич оҕоҕо, куттаммакка, сааларын, аттарын уларсаллар эбит. Биэдьэ ата аһара көнө ат этэ. Биирдэ туһахпар саһыл иҥнибитин Иванов Александр Николаевич аҕалан биэрбитэ. Онно ийэм, эһэм аһара үөрбүттэрэ. Ол саһылынан ийэбэр бэргэһэ тиктэрбиппит билигин да баар буолуохтаах. “Улахан саһыл эбит”, - диэн эһээм эппитэ.
Тыаҕа сылдьарбын аһара сөбүлүүрүм. Сайын сир аһыгар сылдьааччыбыт: ыт тыҥыраҕын, моонньоҕону, хаптаҕаһы, сугуну аһара хомуйарбыт.
Уопсайынан, оҕо сылдьан ийэбин үөрдэ сатыырым. Ол саҕана аһара ыарытыйан сотору-сотору балыыһаҕа киирэрэ. Бултаан, сир астаан, үөрэхпэр кыһаллан үөрэнэн, дьиэ ис-тас үлэтин толорон. Онон билиҥҥи үлэм-хамнаһым, ситиһиилэрим ийэм өҥөтө буолар. Аҕабыт кыра сырыттахпытына суох буолбута, ол түмүгэр ийэбитигэр улахан эппиэтинэс сүктэриллибитэ. Санаата күүстээх буолан, түөрт оҕону атахтарыгар туруоран, үлэһит дьон оҥортоото. Онон бииргэ төрөөбүттэрийэбитигэр махталбыт улахан.”
Николай Васильевич Спиридонов 1978 сыллаахха балаҕан ыйын 14 күнүгэр Сунтаар улууһун Аллыҥа нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Ийэтэ Лидия Федоровна биэлсэр, аҕата Василий Николаевич кадровай булчут этэ. Кэргэнэ Анна Артуровна оҕо уһуйааныгар логопедынан үлэлиир. Үс оҕолоохтор, икки кыыс, биир уол, бары оскуолаҕа үөрэнэллэр. Николай идэтинэн үрдүк үөрэхтээх инженер. Баһылыгынан талыллыан иннинэ олохтоох коммунальнай хаһаайыстыбаҕа үлэлээбитэ. Кэскиллээх эдэр киһини олохтоохтор таба көрөн баһылыгынан талбыттара. Онон 2010 сылтан саҕалаан Аллыҥа нэһилиэгин баһылыгынан ситиһиилээх үлэтин, 2016 сыл түмүгүнэн, улуус тутаах тэрилтэлэрин грамоталара, махтал суруктара туоһулууллар.
Дьиэтигэр табыллар киһи үлэтигэр да санаата кэлэн үлэлиэ, үөрэххэ да умсугуйуо, кырдьаҕаска, кыраҕа болҕомтолоохтук сыһыаннаһыа. Дьиэ кэргэн киһи-аймах көмүс ньээкэ уйата, иитиллэн тахсар эйгэтэ буолар.
Төрөппүт ийэ алгыһын ылынан улахан уол Николай Васильевич улуус бастыҥ үлэлээх баһылыктарыттан биирдэстэрэ буолан төрөөбүт нэһилиэгин аар-саарга аатырда сылдьар.
Николай Васильевич үлэлии сылдьар үлэтин туһунан маннык кэпсиир: «Ийэбит олох үөрэхтэниэхтээххит диирэ, барыбытын туох баар санаатын ууран үөрэттэртээбитэ. Кырабытыттан онон үлэҕэ эриллибит буолан билигин аһара туһалыыр.
2010 сыллаахха Андриан Николаевич Иванов Аллыҥа нэһилиэгин баһылыга эмискэ суох буолбутугар миигин баһылык эбээһинэһин толорооччунан нэһилиэк депутаттара талбыттара. Андриан Николаевич 2007 сыллаахха баһылыгынан талыллан баран үлэтин үрдүк таһымнаахтык саҕалаабыта. Эһиилигэр Сунтаар улууһун дьаһалтатыттан туруорсан саҥа водовоз ылбыта. Ол сыл пенобетонунан тутуллан 100 миэстэлээх саҥа кулууп үлэҕэ киирбитэ. Нэһилиэк дьоно аһара туруммута онтон саҕалаан. Тоҕо диэтэххэ Аллыҥа нэһилиэгэр ол иннинэ туох да тутуу үлэтэ барбакка турбута. Ону салҕыы 2009 сыллаахха 125 миэстэлээх оскуола тутуута саҕаламмыта, холлоҕоһун ООО «Андраники» тэрилтэ армяннара туппуттара.
Онон баһылыгынан ананарбар улахан эппиэтинэс сүктэриллибитэ, А.Н. Иванов саҕалаабыт үлэлэрин салҕыыр курдук. Нэһилиэк да олохтоохторо туруорсаллара-кэтэһэллэрэ. Оскуола директора Иванова Таисия Семеновна 2000 сыллартан оскуола тутуутун элбэх салайааччыга туруорсубута. Хата, Сунтаар улууһун Аҕа баһылыга Тихонов Владимир Иванович уонна бастакы солбуйааччыта Григорьев Анатолий Васильевич, депутаппыт Улуус мунньаҕын председателэ Борис Егорович Герасимов өйөөннөр, оскуола тутуутугар үп көрөннөр 2011 сыллаахха үлэҕэ киирбитэ, генеральнай подрядчигынан ХЭТ «Сунтарэнерго» үлэлээбитэ, ХЭТ «Сунтарцеолит» тэрилтэтэ, ол саҕана салайааччыта Евгений Ильич Иванов этэ. Ону салҕыы кыһыннары Сунтарцеолиттан спонсордатан спортзал аркатын туруорбуппут. 2012 сыллаахха «Үтүө дьыала» чэрчитинэн спортзалга эмиэ үп көрбүттэригэр 2013 сыллаахха үлэҕэ киллэрбиппит. Ол кэмҥэ Саха республикатын үөрэҕин миниистирэ Ф.В. Габышева «2000 Үтүө дьыала» хамсааһын тэрилтэтин салайааччыта Иван Софронович Емельянов аһара өйөөбүттэрэ. Куоракка баар биир дойдулаахтарбыт Семен уонна Павел Васильевич Кырбасовтар, Валерий уонна Василий Фомич Уаровтар мэлдьи күүс-көмө буолаллар.
Уопсайынан, үлэбит хайысхатыгар нэһилиэк олохтоохторун түмсүүлэрэ, куоракка баар биир дойдулаахтарбыт сүбэлэрэ аһара көмөлөһөр.
ХЭТ «Сунтарцеолит» уонна «Татыйыына» фирманы кытта партнерскай сыһыаммыт Аллыҥа нэһилиэгин сайдыытыгар аһара көмөлөстө, көмөлөһө да тураллар.
Ону кытта 2011 сыллаахха аҕыйах ый иһигэр саҥа котельнай тутан үлэҕэ киллэрбиппит, Сунтаардааҕы филиал ГУТ «ОДьКХ» хозяйственнай способынан 4 мөл. солкуобайга туппута, салайааччы Данилов Александр Александрович.
2015-2016 сылларга саҥа ФАП тутуллубута, Саха республикатын тыа хаһаайыстыбатын программатынан, ол саҕана миниистир Артемьев Александр Еремеевич аһара өйөөбүтэ. Ону кытта 2011 сылтан саҕалаан билиҥҥэ диэри ходуһалары ууттан босхолооһун үлэлэрэ сыл ахсын бара турар. 90-с сылларга уонна 2000 сыл саҕаланыытыгар элбэх ходуһа ууга баран, дьон оттуур сирэ лаппа аччаабыта. Билигин балаһыанньа тубуста, уонунан килэмиэтирдээх хоруулар оҥоһулуннулар, хас да сүүһүнэн га ходуһа таҕыста. Билигин онно дулҕа, талах ыраастааһынын үлэтин ыытыахха наада.
Уопсайынан, Аллыҥа нэһилиэгэ үүт ыамыгар улууска биир бастыҥнар ахсааннарыгар сылдьар. Ол иһин 2016 сыллаахха «Татыйыына» фирма бэйэтин үбүнэн үүт переработкалыыр сыаҕы үлэҕэ киллэрбитэ. Онно үүттэн олохтоох бородууксуйаны кефир, йогурт, иэдьэгэй, сүөгэй, арыы оҥороллор. Бородууксуйалар күн ахсын олохтоох нэһилиэнньэҕэ, Сунтарга, Ньурбаҕа маҕаһыыннарга киирэ тураллар. 5 үлэ миэстэтэ тахсан, дьон көхтөөхтүк үлэлии сылдьар. Быйыл саҥа маҕаһыыны үлэҕэ киллэрдэ, онно үс үлэ миэстэтэ таҕыста. «Татыйыына» фирманы кытта салҕыы үлэлэһэргэ былааннар элбэхтэр.
Быйыл 2015 сыллаахтан саҕалаан тутуллан икки этээстээх таас 50 миэстэлээх саҥа детсад үлэҕэ киирдэ. Тутууну ХЭТ «Сунтарэнерго» салайааччы Попов Петр Михайлович ыытта.
Уопсайынан социальнай объектары барытын «2000 Үтүө дьыала» хамсааһын нөҥүө ХЭТ «Сунтарэнерго» тутууларын ыытта. ХЭТ «Сунтарцеолит» дочернэй тэрилтэтэ буолан, тутуулары бириэмэтигэр бүтэрэн үлэҕэ киллэртээтэ. Бэйэбит уолаттарбыт үлэлээн эбии үп ааҕыстылар. Билигин олус уопутурдулар диэххэ сөп. Ол курдук ахтыам этэ Никифоров Н.Н., Федоров А.М., Чириков Г.С., Петров К.А., Уаров П.А. курдук олохтоох уолаттары.
2013 сылтан саҕалаан Ил Дархан Е.А. Борисов нэһилиэк аайы 1 мөл.солкуобайы благоустройстваҕа көрөн, сити хайысхатыгар Саха сирин нэһилиэктэрин көстүүлэрэ аһара тубустулар. Биһиги да нэһилиэк туора турбатыбыт. 2016 сылга тыа сирин тупсаран оҥоруу күрэҕэр кыттан 4,5 мөлүйүөн суумалаах граны ылбыппыт. Онон сүүстэн тахса устуука уулусса светильнига туруорулунна, дэриэбинэҕэ киирэр сиргэ “Аллыҥа нэһилиэгэ” диэн суруктаах, үс сэргэлээх бэлиэ туруордубут, түөртэн тахса килэмиэтир уһуннаах бөһүөлэк иһинээҕи суол өрөмүөннэннэ, оҕо былаһаакката уонна сквер “Золотая скамейка” бүтэн эрэр, 200 миэтэрэ бетоннай тротуар оҥоһулунна уонна да атын элбэх үлэ ыытылынна.
Мэлдьи дьоммун-сэргэбин кытта үлэлииргэ биир санааны тутуһабын. Бу үлэлэнэр үлэлэр оҕолорбут-сиэннэрбит тустарыгар диэн. Ол иһин кэнчээри ыччаппыт сөптөөх усулуобуйаҕа үлэлииллэрин, үөрэнэллэрин, сынньаналларын курдук хааччыйабыт.
Онтон сиэттэрэн этиэхпин баҕарабын: оҕону иитиигэ төрөппүттэр олох болҕомтолорун ууруохтаахтар. Биһиги төрүттэрбит олорбут олохторун, үлэлээбит үлэлэрин булгуччу билиэхтээхпит.
Иванова Таисия Семеновна “Кэнчээригэр кэриэс буоллун” кинигэтэ хас биирдии киһиэхэ бэйэтин ыраҥаланарыгар сүдү пособие буолуохтаах. Билигин ону салҕыы эбии кинигэлэрэ тахсыа диэн эрэллээхпит”,- диэн түмүктүүр Николай Васильевич Спиридонов.
5.2. Лидия Федоровна улахан кыыһа Оксана Васильевна оҕо эрдэҕинээ5и ыра санаатын толорон, улуу нуучча тылын баһылаан төрөөбүт бөһүөлэгэр, үөрэммит оскуолатыгар, учуутал үрдүк аатын сүгэн эдэркээн учууталынан үлэлии кэлбитэ. Ол кэмтэн ыла номнуо 11 сыл ааста.
Күн-күбэй ийэтэ Лидия Федоровна үлэтигэр сыһыанын туһунан Оксана Васильевна бу курдук суруйар: « Ночь. Дождь. Слякоть… По скользкой дороге деревушки несется мотоцикл… Шофер спешит к родным, сзади, держа медицинскую сумку, сидит напряженно молодая фельдшер, в коляске ее дочь, которая решила ехать с матерью, чтобы та не возвращалась домой одна…Коляска то и дело приподнимается вверх, и от этого девочке как-то весело, хотя смеяться в это время совсем не к месту…Вот, что вспоминается через вереницу тех лет, которые промчались с тех пор, о моей матери Спиридоновой Лидии Федоровне, всю жизнь проработавшей во благо здоровья жителей с. Аллага. Не помню, куда и к кому ехала мать на очередной ночной вызов. Но так бывало очень часто.
Теперь я сама того же возраста, сколько было тогда маме. Все так же тружусь во благо малой Родины. И сегодня я хочу рассказать о человеке, который посвятил свою жизнь здоровью наших односельчан. О Спиридоновой Лидии Федоровне без званий и наград, просто о фельдшере Лике.
С малых лет Лика была очень самостоятельным ребенком. Потому ли, что рано отдали в интернат, либо оттого, что она была третьим ребенком, а в семье их было восемь. Из ее воспоминаний о детстве, о которых, бывало, она нам рассказывала, мне вспоминается немногословный отец Федор, который осенью отвозил ее вместе с Сашей Ивановым в Тойбохой, как она так не хотела оставаться… О том, что дети в интернате мылись холодной водой, так как не было возможности подогреть воду, из-за чего заболевали. О том, что носили кусками в карманах сахар-рафинад, что привело к нездоровым зубам. Все эти мелочи говорят о ее проницательном уме будущего медика. Затем незабываемый десятый класс…Неимоверный труд в Тойбохойском ботаническом саду, который воспитал в детях умение работать, трудиться не покладая рук.
Оттого ли, что Лика жила в интернате и мало виделась с семьей, время, которое она проводила с родными, особенно с матерью, было очень дорогим для ее сердца. Эти бесценные часы, дни уменьшались и по причине того, что ее мать, Елизавета Платоновна, часто болела и вынуждена была неделями, месяцами проводить в больницах и санаториях. Тогда еще девочкой она поняла, что очень хочет, чтобы мама, наконец, выздоровела, чтобы всегда была рядом. И это желание было настолько сильным, что девочка непременно захотела стать врачом.
Жизнь молодой красивой выпускницы Тойбохойской школы-интерната, Коротовой Лиды, начиналась, как и у всех советских выпускников, с работы в Сунтарской детской туберкулезной больнице в 1972 году. Отработав положенный срок, Лида поступила в Якутское медицинское училище. Ее родители, Елизавета Платоновна, мать 8 детей, отец Федор Романович Коротовы, кадровый охотник, гордились дочерью, которая совсем скоро станет фельдшером.
Студенческие годы промчались вмиг, и перед молодым специалистом открывалась дорога под названьем жизнь. И дорога эта была не из легких. Ее направили на один из отдаленных северных улусов, в Оленекский район, заведующим Эйикского ФАПа. Здесь Лидия Федоровна встретила единственную любовь своей жизни, Василия Спиридонова, кадрового охотника, «первого парня на деревне», как его называли жители. Счастливая пара стала родителями четверых детей. Затем ее ожидала работа в родном улусе: Бордон, Арылах и, наконец, малая Родина - Аллага, которой Лидия Федоровна посвятила всю свою жизнь.
Если спросить у матери, какое событие из профессиональной жизни, ей запомнилось больше всего, она отвечает: «Много всего было…» И бывало, что рожали у нее на руках, бывало и умирали. В 90-ые годы, было много срочных вызовов, где от фельдшера требовались мгновенные действия, выдержка и самообладание. Чтобы сохранить человеческую жизнь, нужно было иметь глубокие знания своего дела и крепкие нервы. Вовремя поставленный укол, вовремя сделанный массаж сердца – и безграничная радость от спасения человеческой жизни. А сколько слов благодарности от родных и близких…
Говорят, человеческие пути неисповедимы, что все предопределено. И, кажется, Лидии Федоровне суждено было выбрать именно эту профессию, самую благородную профессию в мире.
Как говорят, на свете есть три профессии, от которых зависит человеческая жизнь: профессия врача, судьи и учителя. От каждого из них напрямую зависит: будет ли жить больной человек, будет ли свободен обвиняемый, и найдет ли свое место в жизни ученик. Один из главных маминых заветов – в работу вкладывай всю душу – красной нитью проходит через всю ее жизнь. Не было ни дня, когда бы она не вышла на работу. Несмотря на то, что она была одна (отец рано умер) мы, дети, никогда не чувствовали себя одинокими, или обделенными материнским вниманием. Лишь под новый год, когда наступала пора отчетов, мы оставались дома одни под командованием старшего брата Коли. Саша с Аней всегда были очень веселыми, немного несерьезными, но всегда детьми. Мама всегда говорила, что учеба – это наша работа. Что только образованный человек добивается в жизни того, чего хочет. И все мы стали специалистами: Коля с Аней инженерами, я – учителем.
Этот человек с огромным терпением и внутренней силой, встречая на своем пути тяжкие испытания, потерю мужа и младшего сына, никогда не позволяла себе опускать руки. Находила в себе силы жить дальше. Подняла на ноги троих детей.
Сейчас Лидия Федоровна находится на заслуженном отдыхе, нянчит внуков. Но не перестают жители села нуждаться в ее умелых руках: кто просит поставить укол, кто систему, кто звонит и спрашивает, какое лекарство пить при той или иной болезни. Иными словами, Лидия Федоровна и сейчас находится на страже главной человеческой ценности под названьем – здоровье».
5.3.Оксана Васильевна, учуутал быһыытынан, үлэтигэр саҥаны, сонуну, дьиктини тобулар, айар-тутар, саҥа сүүрээни киллэрэр, үлэтэ мэлдьи айымньылаах, таһаарыылаах буоларыгар кыһаллар. Ол да иһин сылтан сыл аайы үрдүктэн үрдүккэ дабайар, саҥаттан саҥа ситиһиилэнэр. Оксана Васильевна ситиһиилэриттэн сорохторун ааттыыр буоллахха:
2009-2010 үө.с. – улуустааҕы нуучча тылын учууталларын конкурсугар аһаҕас уруога 2 миэстэ;
2009-2010 үө.с. – эдэр учууталлар улуустааҕы «Педагогика успеха» күрэҕэр 2 миэстэ;
Улуустааҕы «Учитель года-2013» конкурс – 1 миэстэ;
Республикатааҕы «Учитель года-2013» конкурс – финалист;
Республикатааҕы «Учитель года-2016» конкурс – лауреат;
2016 сыл – Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархан Гранын кыайыылааҕа;
2017 сыл – ПНПО чэрчитинэн ыытыллар Россиятааҕы «Бастыҥучуутал» бириэмийэ лауреата.
Эһиги болҕомтоҕутугар Оксана Васильевна Овальнай залга премиятын тутаат оскуолатыгар ыыппыт илдьит суруга (послание): “Большой привет моему любимому коллективу Аллагинской СОШ. Хочу выразить слова благодарности моим выпускникам, ученикам, коллегам, родителям, моему директору Ивановой Т.С. за то, что сподвигли принять участие в этом престижном и очень сложном конкурсе всероссийского уровня ПНПО “Лучшие учителя-2017!!!”».Очень рада, что сформировалась как Учитель именно в этой школе, именно в этом коллективе. Благодарю всех, кто поверил в меня, поддержал!Ребятишкам за то, что они такие у меня есть. Всем благ, здоровья, счастья!».
Кини үөрэтэр оҕолоро научно-практическай конференцияларга, улуустааҕы, дистанционнай олимпиадаларга ситиһиилээхтик кытталлар. Биир кэлим эксээмэҥҥэ оскуоланы бүтэрээччилэр сыл аайы үрдүк түмүктэри көрдөрөллөр.
“Оксана Васильевна кылаас салайааччытын быһыытынан үөрэнээччи, төрөппүт убаастабылынан туһанар. Ол курдук кини иитиллээччилэрэ олоххо бэлэмнээх буолалларыгар, сөптөөх идэни талалларыгар мэлдьи көмөлөһөр, сүбэ-ама буолар. Ол да иһин эдэр учуутал номнуо бэйэтин идэтин утумнааччылардаах, кинилэр улуус оскуолаларыгар үлэлэрин айымньылаахтык саҕалаатылар.
Оксана Васильевна ылбыт билиитин коллегаларын кытта куруук үллэстэр: улууска ыытыллар семинардарга, практикумнарга аһаҕас уруоктары, маастар кылаастары, авторскай семинардары үрдүк таьымҥа ыытар.
Туруоруммут сыалын мэлдьи ситиһэргэ дьулуһар эдэр коллегабытынан киэн туттабыт, холобур оҥостобут. Элбэҕи эрэннэрэр эдэр коллегабытыгар өссө да ситиһиилээх үлэни, үүнэн иһэр ыччаты иитиигэ үрдүк ситиһиилэри баҕарабыт», - диэн кэпсиир Аллыҥа орто оскуолатын алын кылааһын учуутала Федорова Анна Евгеньевна.
Кыра кыыс Анна Васильевна ХИФУ Горнай факультетын «Безопасность жизнедеятельности» идэтигэр үөрэммитэ. Үрдүк үөрэҕи сэргэ Аня финансовай техникумҥа бухгалтер үөрэҕин бүтэрбитэ. Билигин Дьокуускай куорат Ааҕар-суоттуур палататыгар атыыга специалиһынан ситиһиилээхтик үлэлии сылдьар.
VI. Түмүк.
Аҕа көлүөнэ үтүө холобура оҕо сиэр-майгы өттүнэн иитиллиитигэр үчүгэй сабыдыалы оҥорор. Урукку көлүөнэ дьон кыра сааhыттан үлэҕэ эриллэн, үлэни таптыыр буола улааппыттарын утумнаан ыччаттара эмиэ үлэhит үтүөлэрэ. Бэйэ-бэйэҕэ сыhыаннаhыы, аhыныгас, ыалдьытымсах буолуу, айылҕаны ытыктыырга үөрэтии-такайыы үтүө үгэстэригэр аҕа көлүөнэ олорон кэлбит олоҕун холобурунан иитэр-үөрэтэр.
Иитэн таhаарбыт ыччаппыт төрөппүттэрин курдук үтүө дьон буолуохтара, хантан, кимтэн силис тардан улааппыттарын өйдүөхтэрэ, кэлэр көлүөнэҕэ иитиллибит сирдэрин историятын, дьоннорун олоҕун сөптөөхтүк тириэрдиэхтэрэ диэн эрэнэбит. Оскуола музейа үөрэнээччилэр киэн туттууларынан буолар.
Былыргы өбүгэбит: «Саха үстэн биирдээх, орто дойдуга кэлбит оҕо киһи буолар кэскиллээх, ону сатаан таба тайаныахха, чопчулаан, быһааран биэриэххэ», - диирэ. «Саха үстэн биирдээх» диэн туох этииний? Өбүгэ өйдүүрүнэн сайдыы үс хайысхалаах:
Үлэни кыайар-хотор сатабыллаах буолуу;
мындыр өйдөөх, уус киһи буолуу;
үөрэхтээх-билиилээх киһи буолуу. (Народное образование Якутии.4/94, Дь., 50 с.)
О5ону иитиигэ кини туох-ханнык киһи буола улаатара, ол төрдө-төрүтэ оҕо дьиэ кэргэҥҥэ иитиллиититтэн быһаччы тутулуктаах. Төрөппүт оҕотугар холобур буолуохтаах. Оччоҕо эрэ кырдьар сааска сынньалаҥ олох баар буолуо. Төрөөбүт нэһилиэктэригэр бэлиэ суолу хаалларар оҕолордоох Лидия Федоровна холобур буолар олоҕун сырдатан, өссө да кэнчээри ыччаты иитиигэ көҕүлээн иһиэҕиҥ. Ийэ оҕолоругар олоҕу, үлэни таптыырга, тулалыыр эйгэҕэ сиэрдээхтик сыһыаннаһарга бэйэтин холобурунан, үгүс саҥата-иҥэтэ суох сылдьан үөрэппитэ. Оҕолорун иннигэр улахан ирдэбили туруоран, кини нарын санныгар ыарахан эрээри, соргулаах сүгэһэр сүктэриллэн, дьоллоох олох түстэнэр. Ыччаты иитии, сөптөөх суолга туруоруу – биһиги бары сорукпут буолуохтаах. Лидия Федоровна оҕолоро обществоҕа туһалаах дьон буолан, чөл олоҕу тутуһан, дьиэ кэргэннэригэр, төрөөбүт нэһилиэктэригэр төһүү күүс, өйөбүл, көмө буолалларынан киэн туттабын. Лидия Федоровна билигин биэс сиэн тапталлаах эбээтэ. Кини иитэр үөрэҕэ салгыы сиэннэригэр туһалыа. Кэнчээри ыччаттара үйэттэн үйэҕэ удьуордарын удьуордуу, кэскиллэрин кэҥэтэ турдуннар.
Туhаныллыбыт литература:
Жиркова В.Д. Оҕону иитиигэ тирэхпит. С. 106
Иванов Н. Учуутал кэс тыла. – Якутскай, 1996 – 170с.// Учуутал – өрүү сырдыкка ыҥырааччы. С. 112.
Иванов Н. Учуутал кэс тыла. – Якутскай, 1996 – 170с.// Музейдары тэрийии уонна ыччаты иитии. С. 117-121.
«Иностранные языки в школе» 1996-97г.
Концепция развития национальной школы
Материалы школьного музея
Норуот педагогикатыгар тирэҕирэн:Үөhээ Бүлүү улууhун 2000 сыллааҕы Чиряевскай ааҕыылара./(хомуйан ред. Е.К. Чиряев). – Дьокуускай: Офсет, 2005.- 168с. // Борисова С.П. Оҕоүөрэххэ-билиигэ тардыhыытыгар төрөппүт суолтатын туhунан. С. 66.
Норуот педагогикатыгар тирэҕирэн // Орто Халыма улууhунүөрэҕин управлениета, Саха сиринээҕи норуот педагогикатын Ассоциацията, Орто Халыма улууhунааҕы норуот педагогикатын Ассоциациятын салаата;/(хомуйан онордо Слепцова Е.П.). – Дьокуускай,, 2005.- 212с. Оконешникова Л.А. Норуот үтүө үгэhэ – иитии сүнньэ. С.16
Норуот педагогикатыгар тирэҕирэн: Орто Халыма улууhунүөрэҕин управлениета, Саха сиринээҕи норуот педагогикатын Ассоциацията, Орто Халыма улууhунааҕы норуот педагогикатын Ассоциациятын салаата;/(хомуйан онордо Слепцова Е.П.).// Е.П. Сивцева. Норуот педагогикатын оҕо иитиитигэр туhаныы. С.17
«Программа по французскому языку для 5-11 классов средней школы с русским и якутским языками обучения», 1992 г. А.Н. Божедонова, Л.М. Сабарайкина
Саха тылын быhаарыылаах кылгас тылдьыта.
«Сунтаар сонуннара» // 03.02.04., С.3. Н. Игнатьев «Аҕа көлүөнэни убаастыахха».
.png)
