Николай Алексеевич Лугинов айымньыларыгар олоҕуран ыччаты иитии туһунан бэйэм санааларым.
Рецензия.
Николай Алексеевич Лугинов — саха народнай суруйааччыта, «Алжир на перекрестках культуры» аан дойдутааҕы литературнай бириэмийэ лауреата, «Алаш литературнай бириэмийэ лауреата, Саха Республикатын үтүөлээх деятелэ. 1979 сылтан ССРС суруйааччыларын союһун чилиэнэ.
Биир дойдулаахпыт, саха тапталлаах суруйааччыта Николай Алексеевич Лугинов айымньылара ыччакка төрөөбүт дойдуга тапталы иитиигэ, ийэ тылга умсугутан, олох туһунан сиэрдээх билиини ыларга күүс-көмө буолаллара омуна суох этии. Николай Лугинов прозаик, ол аата кэпсээнньит, сэһэнньит быһыытынан тахсыылаахтык үлэлээбит суруйааччы.Кини айымньыларын ааҕан баран ханнык баҕарар киһи толкуйдуур, тобулар,мөккүһэр,эйэлэһэр санааҕа кэлэрэ эҥкилэ суох.
“Үчүгэйин! Барыта аҥардастыы бэрт дии! Эргиччи кэрэ!” – диэн тыллартан Николай Алексеевич Лугинов “Мэндиэмэннэр” романа саҕаланар. Бу туохха туһуламмыт тылларый? – Олоххо! Хас биирдии киһи олоҕун тус бэйэтэ көрүүтүнэн, сыанабылынан олорор. Ол эрэн билиҥҥи балысхан сайдыылаах кэмҥэ, саҥа үйэ ыччата олоххо сыһыана, симэлийэн эрэр диэтэхпинэ сыыспатым буолуо, олоххо сөптөөх суолу булбакка ускул-тэскил сылдьар сэдэх көстүү буолбатах. Аҥаардас “олох” диэн сыанабылын өйдөөбөт буолуу сытыы проблема буолан эрэрэ биһигини сөхтөрөр. Мин саныахпар, бу барыта иитии төрдө. Билиилээх – көрүүлээх, олоххо толору бэлэмнээх буолуу хаачыстыбата – иитииттэн тахсар дии саныыбын. Бу санааттан сиэттэрэн, кэнчээри ыччаттарбыт олоҕу сыаналыыр, харыстыыр,дьоһун-мааны дьон буолан үүннүннэр, ыччаппытын гражданскай – патриотическай тыыҥҥа иитииттэн саҕалаан, кини олоҕу сыаналыыр, тус бэйэтин санаатын этинэр, сырдыгы ыралыыр, сайдыылаах уопсастыба усулуобуйаларыгар киһи быһыытынан бэлэм киһини иитэн таһаарыы билиҥҥи кэмҥэ олус тоҕоостооҕунан ааҕабын.
Бу ромаҥҥа кэпсэнэр геройдар олохторо эмиэ оннук. Тус-туһунан олоххо көрүүлээх, олоҕу бэйэлэрин сыанабылларынан ылынар дьон. Хас биирдии бэйэлэрэ иннилэригэр туруоруммут сыалларын ситиһэргэ дьулуһаллар. Бэйэлэрин проблемаларынан олорор утарыта дьоннор. Ол эрэн бу айымньыга олох проблемата эрэ буолбакка, киһи киһиэхэ сыһыана бэрт сатабыллаахтык суруллан көстүбүт. Геройдар икки ардыларыгар өйдөһүү, биир санааҕа киирии диэн көстүбэтин тэҥэ. Бэйэ эрэ иннин толкуйданыы, эргиччи сэмэлэһии, бэрт былдьаһыы бу геройдары тулалыы сылдьар.Автор романыгар былаас оруолун сытыытык арыйан көрдөрдө диэххэ сөп. Салайар үлэни баһылаан олорор дьон хайдахтаах курдук сабыдыалы дьайаллара айымньы тухары көһүннэ. Санаан көрдөххө геройдар, чуолаан Тылгыновтар да, Мылахов да позициялара эмиэ да сөпкө дылы. Этэргэ дылы балысханнаах үйэҕэ “экономия” диэн оруннаах, ол эрэн былаастарын туһанан, суох, сүтэриэхтэрин, былдьыахтара диэн куттанан дьону баҕаларынан туоратар дьыала киһини сүөргүтэр. Буолаары буолан кирдээх суолу тутуһан. Мин саныахпар, барыта бу быһыыттан-майгыттан көстөр, кинилэр олоххо сыһыаннара. “Олох ис хоһооно барыта үлэттэн тахсар. Үлэҥ хайдаҕый да, олоҕуҥ оннук” – диэн автор этиитэ саамай сөптөөх тыллар дии саныыбын. Киһи таһаарыылаах үлэттэн үөрэр, сатаммат, кыаллыбат түгэнигэр хараастар. Үлэ – олох суолтата бүттүүнэ да буолбатар, олоххо биир улахан миэстэни ылар. Үйэ-саас тухары таптыыр идэҕинэн, дьарыккынан салайтаран дьон – сэргэ, норуот туһугар туһуланан үлэлииртэн ордук туох кэлиэй?! Тус бэйэм, кинилэри үлэни ис-иһиттэн таптыыр, үлэҕэ, дьоҥҥо, дойдуга бэриниилээх дьон курдук көрбөппүн. Нууччалыы эттэххэ ханна кинилэргэ “выгоднай” (сатабыллаах) суолу тобула сатыыллар.
Дьиҥэр ис – иһигэр киирэн ырытан көрдөххө, Айдар сүрдээҕин диэн өйдөөх, уһулуччу талааннаах киһи. Этэргэ дылы “творческай” (дьарыктаах) киһини мээнэ киһи өйдөөбөт. Ону дьэ мэһэйдэтэн, туоратан кэбистэхтэрэ. Арай Айдары Киил Тылгынов эрэ өйдүүргэ дылы. Киил Тылгынов эмиэ туһунан герой. Оҕонньор барахсаны бэл уолаттара да өйдөөбөттөр, куруук “түөһэйэн бүппүт” диэн тыллаахтар. Дьиҥэр бу “ускуустуба” киһитэ эмиэ туспа ситтэрбэтэх ыралаах эбээт. Сүүрбэччэ сыл тыйаатырга артыыстаан да, ыра оҥостубут, туох эрэ ураты, умсугутуулаах оруолун оонньооботоҕун олоҕун тухары көһүтээхтээбит. Онто туолбатаҕыттан хараастар, бочуоттаах сынньалаҥҥа да баран санаа тууйулла сылдьаахтыыр.
Субу курдук роман геройдарын олохторун ырыттахха элбэх. Ол эрэн, уопсайынан ылан көрдөххө биир түмүк санаа киирэр – барыта олох проблемата көстөр. Олох проблемата диэн тугуй? Бу айымньыны ааҕан баран, туох проблеманы көрүөххэ сөбүй? Мин саныахпар, бу өйдөбүлү хас биирдии киһи олоҕу хайдах ылынарынан өйдүүр. Кимиэхэ күннээҕи, кимиэхэ эрэ киэҥ далааһыннаах. Араас киһи олоҕун проблемата тус-туһунан. Онтон мин, тус бэйэм санаабар, олох проблемата диэн - сайдыы суола. Билиҥҥи кэм балысхан сайдыылаах, цивилизованнай үйэ диибит даҕаны, кырдьыгынан эттэххэ бу кэм ыччата уһуну – киэҥи ыралаабат, кэскилин, кэнэҕэски ыччатын туһунан, кини сайдарын туһугар туруулаһар өйө - санаата суох. Бааллара даҕаны тарбахха баттанара буолуо. Көрү – нары, чэпчэки олоҕу батыһыы, чэпчэки суолу тутуһуу – бу барыта баар суол. Маннык быһыы – майгы менталитеттан эрэ тутулуктааҕа, тас эйгэттэн киирэр информация эрэ сабыдыалыттан тахсыбатаҕа чахчы. Бүгүҥҥү күннээххэ сайдабыт диэн “муоданы” эрэ батыһыы курдук буолла. Ыччаты үксүлэрин “муода” эрэ долгутар – ас, таҥас - сап, дьарык, араас субкультура, социальнай сиэттэр. Суолталаахха уурбаттар – барыта “муодунайын” эрэ иһин. ХХI үйэ сайдыылаах дьонобут дэнэбит да, бу күннээҕиннэн олорор ыччаттар олохпут инникитигэр тугу түстүөхтэрэй?! Дьэ бу олох проблемата. Баҕар биһиги инники кэскилбитин саныыр да буоллахпытына, оҕолорбутун бу тыыҥҥа иитэргэ күүстээх үлэ барыахтаах дии саныыбын уонна бу олох проблемата ромаҥҥа ыйыллыбыт диэн санааҕа кэллим. Баҕар ким эрэ атыннык өйдүө, ылыныа. Барыта ааҕааччыттан тутулуктаах. Мин да санаабын кытта сөпсөһүө суоххут. Ол сөп. Тоҕо диэтэр, эрдэ эппитим курдук, киһи барыта биир халыыптан кутуллубут курдук буолбатах, ким олоҕу хайдах көрөрүнэн ылынар. Баҕар аны 5- 10 сылынан бу романы бэйэм да атыннык өйдүөм. Олох философията диэн оннук, барыта кэмнээх-кэрдиистээх. Бу роман геройдара, күннээҕиннэн, бүгүҥҥү түгэнинэн олорор былаастаах дьон - норуот, Дьокуускай, дойду инники кэскилин туһугар үлэлии сатыыр дьону сабардан кэбистэхтэрэ ити баар. Сайдар суолбутун мэһэйдэстилэр, бурайдастылар. Бу – ромаҥҥа көстөр олох проблемата.
Маны таһынан ромаҥҥа аҕа уонна уол икки ардыларыгар сыһыан бэрткэ арыллан, оҕо иитиитигэр аҕа оруола бэрт сытыы боппуруос курдук көстүбүт. Айдары оҕо эрдэҕиттэн өйдүүр, кини ыра санааларыгар үөрэр киһитэ – кини аҕата. Бу искусствоҕа тапталы, архитектураҕа истиҥ сыһыаны үөскэппитэ – кини аҕата. Уһуйуу, иитии сабыдыала уол олоҕор улахан суолтаны биэрбит эбит диэн түмүккэ кэлэҕин. Айдар аҕатыгар олус истиҥ сыһыаннаах, ытыктыыр. Соһуччу суох буолбута уолу олус харааһыннарар. Николай Алексеевич бу түгэнинэн эмиэ олох биир кырдьыгын суруйан көрдөрдө диэххэ сөп. Төрөппүккэ үтүө сыһыан киһи биир үтүө хаачыстыбата буоларын өйдүүбүт. Төһөтүн да герой аҕатын таптаабытын, киниэхэ кэмигэр кыра болҕомто уурбатаҕыттан хомойоро, кини киһи быһыытынан үчүгэй өрүттээҕин көрдөрөр курдук ылынным. Айдары баттыыр дьоно, кырдьыгынан эттэххэ, аҕаларын истиҥник саныыр да буоллаллар, кини да туһугар соччо саараабат курдуктар. Мантан даҕатан көрдөххө бу геройдар уратылара, Айдар кинилэртэн киһи быһыытынан үрдүк таһымҥа турара, субу манна көстөр диэн санааҕа кэллим. Автор бу уолунан чулуу киһи уобараһын тириэрдэр.
В.Б.Окорокова “Саха литературата үйэлэр кирбиилэригэр” үлэтигэр Николай Алексеевич романын туһунан маннык ахтар: “Билиҥҥи саха литературатыгар уол оҕо эмиэ, биллэн турар, үксүгэр айымньы сүрүн геройа буолар. 60-с сс. Аласов биһирэбиллээх герой саҥа тиибин саҕалаабыта: Тогойкин, Ирбитин, Кеша Попов, Айдар Быстахов, Ньургун Чорооноп о.д.а. 60-с сс. проза стилэ уларыйбыта, кини сүнньүнэн лирическэй, психологическай, романтическай хайысхаламмыта. Ол иһин бу кэмнээҕи литература геройдара эмиэ уратылаахтар, атыннаахтар. Туох-ханнык иннинэ литература геройа “сиргэ түһэриллибитэ”, кини киһи барыта билэр, күннээҕи олоххо үгүстүк көрсүллэр боростуой киһи уобараһа этэ. Суруйааччылар бу киһи дууһата кэрэтин, баайын арыйарга улахан болҕомтолорун уурбуттара литератураҕа сонун көстүү буолбута” – диэн. Бу да ырытыыттан ылан көрдөххө, биһиги геройбут Айдар Быстахов бэрт боростуой, кырдьык иһин охсуһар, бэйэтин санаатын аһаҕастык этинэр герой быһыытынан көстөр.
Билиҥҥи кэм ыччата олоҕу хайдах сыаналыыр?! Ыччаттар, оҕолор санааларын билээри, тэттик анкетирование ыыппытым. Сэрэйбит курдук, бары тус – туһунан өйдөбүллээхтэр, олох суолтата диэни хас биирдии бэйэлэрэ тус санааларынан ылынар эбиттэр. Ол эрэн үгүстэр олох диэни киһи сүрүн баайа диэн ылыналларын туһунан суруйбуттар. Кырдьыга да оннук, киһиэхэ биирдэ эрэ бэриллэр туохха да сыаналаммат, тэҥнэммэт биһиги олохпут буолар. Бу олохпутун сөпкө туһанан, айан – тутан дьоллоохтук олорорго дьулуһабыт.
Онтон олох суолтата диэн тугуй?!Эппиэт эмиэ биир, киһи киһиэхэ араас. Холобура миэхэ оҕолорум, кинилэр доруобай, дьоллоох, биһиги ааппытын ааттатар дьоһун – мааны дьон буола улааталлара. Хас биирдии төрөппүт киһиэхэ олоҕун суолтата оҕолоро буолара чуолкай. Уерэнээччилэр санааларыттан киьи уерэр. Уөрэнээччи санаатыгар, киһи олоҕун суолтата – бэйэтин оҕолорун – ыччаттарын хаалларыыга уонна кинилэри дьоллоох оҥороору, үөрэттэрээри олорор диэн. Бу аата бу оҕо, бэрт дириҥ өйдөбүллээх, олоххо сыаллаах – соруктаах ыччат үүнэн эрдэҕэ.
Олох диэн устар уу, хаһан да бүппэт. Биһиги өбүгэлэрбит олохторун утумнаан бу сиргэ орто дойдуга олоробут, биһиги олохпутун оҕолорбут, сиэннэрбит салҕыахтара. Барыта ити курдук баран иһиэ. Онон бу биирдэ, үйэлэргэ бэриллэр олохпутун сөптөөхтүк дьаһанан олорорбут – олох биир соруга буолар дии саныыбын.
Н.А.Лугинов олоҕу анааран көрөр, олох туһунан дириҥ философскай суолталаах айымньылары суруйар суруйааччылартан биирдэстэрэ буолар. Кини айымньыларын ыччат төһө ааҕарын, туох санаалааҕын билэр сыалтан оҕолорго суруйааччы айымньыларыгар ырытыы суруттарбытым. Онуоха биир оҕо маннык диэн суруйбут: “Н.А.Лугинов сахаларга мин саамай сөбүлүүр суруйааччым буолар. Тоҕо диэтэххэ кини дириҥ ис хоһоонноохтук философскайдыы суруйара киһиэхэ быдан тиийимтиэ буолар. Уонна кини айымньылара олоххо сөп түбэһэр баҕайы дии саныыбын. Ол иһин, мин Николай Лугинов айымньыларын ааҕа сатыыбын. Аахпыт айымньыларбынан “Нуоралдьыма чараҥар”, “Кустук”, “Таас Тумус”, “Сэргэ” буолаллар. Бу айымньылары ааҕан баран маннык түмүккэ кэллим. Бу Николай Алексеевич суруйбут айымньыларыгар барытыгар күүтүү, кэтэһии уонна эрэнии көстөр. Тоҕо диэтэр “Нуоралдьыма чараҥар” сэргэ биэс уолаттартан саатар биир – икки уол кэлэн дьиэ – уот туттуохтара диэн күүтэр. Оттон “Кустукка” ыт барахсан хаһаайына кэлэн кинини ылыаҕа диэн эрэнэр уонна күүтэр. “Сэргэҕэ” Даайыс уонна Сиидэр оҕолоро кэлэн дьиэ – уот тэринэн, бур –бур буруо таһааран олоруохтара диэн көһүтэллэр. Мин санаабар Н.А.Лугинов суруйбут айымньыларыгар олоххо сыһыан элбэхтэ көстөр уонна олоххо дьулуур, тулуур наада эбит дии санаатым”.
Бу оҕо санаатыттан даҕатан көрдөххө, суруйааччы айымньылара төһө да дириҥ суолталаах, олоҕу анаарар эбит буоллахтарына, киһи сааһыттан улахан тутулуга суох, ааҕааччыларга өйдөнүмтүө, тиийимтиэ гына суруйар эбит диэн санааҕа кэлиэххэ сөп. Биллэн турар бу олус сэҥээриилээх. Кини айымньылара судургута, дьиҥнээх олоҕу көрдөрөрө киһини, чуолаан ыччаты элбэххэ үөрэтэр, иитэр. Бэл диэтэр орто саастаах оҕо, Николай Алексеевич айымньытын ааҕан баран, киһи сөҕүөх айылаах ис санаатын арыйан эппитэ хайҕабыллаах.
Ол эрэн бүгүҥҥү күҥҥэ оҕо, ыччат ааҕар хаачыстыбата мөлтөөн турар. Биллэн турар, бу барыта сайдыы, цивилизация сабыдыала. Эдэр киһи интернет ситимин нөҥүө оруннааҕы булан ааҕара, истэрэ –көрөрө аҕыйаҕа биллэр. Биир өттүнэн, сайдарбыт куһаҕана суох, кэм ирдэбилэ буоллаҕа. Ол эрэн биһиги сөпкө сайдар суолу тобулуохтаахпыт, онно оҕолорбутун иитиэхтээхпит. Оҕону аахтарар, кинигэҕэ тапталы, интэриэһи иҥэрэр сыалтан биһиги оскуолабытыгар мэлдьи араас хайысхалаах литературнай үлэлэр ыытыллаллар.Олоҕу сыаналыы, иннибит хоту туохтан да чаҕыйбакка баран иһэргэ үөрэтиэхтээхпит биһиги эдэр көлуөнэни.Суруйааччы суруйбут айымньылара киһини толкуйдатар аналлаахтар.Мин санаабар, Николай Алексеевич айымньыларын уратыта манна сытар. Кини биһиэхэ бэйэбит түмүк ылынарбытыгар көҥүл биэрэр курдук. Биир сүрүнэ, кини олоҕу тэҥниир Улуу Өлүөнэ өрүһэ бу сэһэнигэр эмиэ ойууламмыт. Ону эдэр ыччат киһи таба көрөн, биһиги олохпут өрүс курдук, олохпутун таптыахтаахпыт, олох устун өрүс курдук устан иһиэхтээхпит диэн санааҕа кэлбитэ, киһини үөрдэр эрэ.
Хас биирдии суруйааччы айымньыта киһини туохха эрэ үөрэтэр, туох эрэ түмүк санааҕа аҕалар. Николай Алексеевич айымньылара мэлдьи уратылар, биир ааҕааччы “олоххо тапталы, олох олорууну сүрүн сыаннас курдук көрдөрөр. Олоҕу анааран көрүүнү араас өттүттэн ойуулуур, дириҥ философскай суолталаахтар, киһи түбэһиэх тута өйдөөбөт түгэннэрэ баар буолаллар. Ол ону олох олорон истэҕин аайы өйдүүгүн, сыаналыыгын” диэн этэринии, киһини олоххо, олоҕу сыаналыырга үөрэтэллэр.
Бэйэм да суруйааччы айымньыларын ааҕан, ыччат санаатын билэн, ону ырытан көрөн, Н.А.Лугинов айымньыларыгар олоҕуран ыччаты иитиигэ үлэ ыытыахха сөп эбит диэн санааҕа кэллим.
Биһиги билигин уһулуччу тутар хайысхабыт – гражданскай патриотическай тыыҥҥа иитии. Оҕо бэйэтин дьиэ кэргэниттэн, тулалыыр ийэ айылҕатыттан саҕаланар. Оҕону, ыччаты иитиигэ үлэни саҥа таһымҥа таһаарар, өбүгэ үтүө үгэстэрин олоххо кэлимник сөргүтэр, киллэрэр, сайыннарар сыалтан норуот педагогикатын туһаныы киэҥник тарҕаммыта. Оҕону иитии үөрэтии хайа баҕарар хайысхаларыгар, олох араас ыксаллаах, ыарахан да түгэннэригэр быыһанар суолунан норуот педагогиката буоларын ыйаллар.
Норуот педагогиката хас биирдии киһиэхэ, ыалга бэйэтигэр баар, тиһигэ быстыбат. Онон көдьүүстээҕэ, ханна баҕарар тоҕоостооҕо, норуот педагогикатыгар олоҕурбут үлэ кэскиллээҕин өйдөөн, маннык программа оҥоһуллан үлэ барара кэрэхсэбиллээх.
Саха норуота норуот буоларыгар кини иитэр – үөрэтэр ньымалара, олоҕу философскай көрүүлэрэ, аныгы кэмҥэ оҕону, ыччаты иитиигэ сүҥкэн оруоллаах.
Бу норуот педагогикатыгар дьүөрэлии, Николай Алексеевич айымньыларыгар олоҕуран оҕону иитии үлэтигэр саҥа ньыманы, сүүрээни киллэрэн көрүөххэ баар эбит. Кини айымньылара бэрт дириҥ ис хоһооннооҕун, ол эрэн судургу, ааҕааччыга тута тиийимтиэ буоларын, оҕо ааҕан ырытан, бэйэтигэр түмүк оҥосторуттан көстөн кэллэ.
Биир дойдулаахпыт, талааннаах народнай суруйааччы Николай Алексеевич Лугинов хас биирдии айымньыта киһини олоҕу сыаналыырга иитэр, үөрэтэр. Толкуйдатан үтүө түмүккэ аҕалар диэн санааҕа кэллим.
Кэбээйи улууьа, Кальвица бөһүөлэгэ.
Беленкова Туйара Гаврильевна, саха тылын уонна литературатын учуутала.
.png)
