Разработка внеурочного занятия на тему: Художественное чтение в 7 классе

СахаӨрөспүүбүлүкэтэКэбээйи улууһа

“Сиэгэн-Күөл орто оскуолата” муниципальнай казеннай үөрэх тэрилтэтэ

Уус-уран ааҕыы

(кылаас таһынан ыытыллар уруок)

7 кылаас

Толордо: саха тылын уонна

литературатын учуутала Слепцова Александра Николаевна

Сиэгэн-Күөл б., 2024 с.

АЙЫМНЬЫЛААХ ААҔЫЫ –

УУС-УРАН АЙЫМНЬЫ ИС КИЭЛИТИГЭР КИИРИИ

1 олук. УУС-УРАН АЙЫМНЬЫ ЭЙГЭТИГЭР,

ИС КИИЛИГЭР КИЛЛЭРИИ НЬЫМАТА

Уус-уран айымньыны ааҕыыны, ырытыыны тэрийии үөрэтии ис хоһоонун, хайысхатын, көдьүүһүн быһаарар сүдү суолталаах. Манна үгүс методическай үлэлэргэ көрүллэр ньымалары (быһаарыыларыгар, уратыларыгар тохтообокко) киһи өйүн-санаатын, уйулҕатын арыйар кыахтарынан хайысхалаан ырытыыны уонна быһаччы киһи туругун ааҕыллар айымньы ис киэлитигэр, айылгытыгар киллэрэр өрүттэрин сырдатыы суолун тутустубут.

Учуутал тыла-өһө, уйулҕатын туруга. Бэйэни салайыныы, өйү-санааны уһугуннарыы. Ааҕыллыахтаах, ырытыллыахтаах айымньыга санааны салайар инниттэн, биллэн турар, бастатан туран, учуутал айымньыны төһө да үчүгэйдик билэр курдук санаммытын иһин, саҥаттан ааҕара, толкуйдуура, үөрэтэр оҕолоругар сыһыара көрөрө наада. Оччоҕо уруок тыына, суола аһыллар, суруйааччы бэйэҕэр (учууталга) ыкса чугаһыыр, дьарыккын түстүүргэр (былаанныыргар) күүс-көмө буолар. Үөрэнээччи тус бэйэтэ аһыллан, айымньы туһунан толкуйдаһар кыаҕын арйыыга методикаҕа биллэр уус-уран айымньыны ааҕыыны бэлэмниир түһүмэҕи тэрийии ньымаларын барытын айымньылаахтык туһаныахха сөп. Ол курдук, нуучча литературатын методикатыгар биллэр “целевая установка” албастарын сахалыы тылга киллэрэн, маннык көрүҥнэргэ наардыахха сөп:

Өйгө-санааҕа, сүрэххэ баары уһугуннарыы. Бу киһи өйүн уйулҕатын ис сүүрээннэрин кытта үлэ. Суруйааччылыы өйгө-санааҕа, иэйии умсулҕаныгар оҕустарбыт учуутал оҕо ис туругун эмиэ онно туһаайар соругу туруорунар, үлэтин туһулуур.

П.А. Ойуунускай көҥүл туһугар охсуһуу кылаанынан айыллыбыт биллэр айымньыларын үөрэтиигэ киириигэ учуутал бэйэтэ “киһи көҥүлэ” диэн алыптаах тыл ситимигэр өйүн-сүрэҕин сынньан кэлбит буоллаҕына, оҕолоруттан “көҥүл” диэн тылы хайдах өйдүүллэриттэн ситимнээн, “киһи көҥүлэ”, “норуот көҥүлэ” диэҥҥэ тиийэ өйдөрүгэр-сүрэхтэригэр баар санаалары, иэйиилэри уһугуннаран бэйиэккэ чугаһатыа. Санаа уһугуннаҕына, айымньыны ааҕыыга сөптөөх эйгэ үөскүүр.

Сонурҕатыы. Бу ньыма киһи өйүн-санаатын иитин тас өттүгэр сылдьар көстүүнэн, быһыынан-майгынан киһи уйулҕатыгар соһуччу сонун иэйиини уһугуннарыынан ситиһиллэр. Уус-уран айымньыны үөрэтиигэ киирии түһүмэҕи тэрийии биир көдьүүстээх ньыматын, “күлүүс тылы”, туһаныыны кытта сонурҕатыы ньымата быһаччы ситимнээх.

Сонурҕааһын, иэйии уһуктуута, биллэн турар, киһиэхэ бэйэтигэр сыһыаран, туһаайан толкуйдатар эйгэтин үөскэттэххэ саҕаланар. Холобур, “Эн дьиэҕэр киирэн, эйигин ыххайан, куттаан туран, чугас киһиҥ ханнатын этэн биэрэргэ күһэйиигэ, эбиитин кинини бултаһар, өлөрөр-өһөрөр санааларын этиилэригэр эн хайдах буолуоҥ, тугу гыныаҥ этэй?” диэн ыйтыыга оҕолор араас санааны, быһыыны-майгыны кэпсииллэр. Сорох маҥнай утаа олус хорсуннуйар, сорох куттанан, хайдах, туох буолуохпун билиэм суох этэ диэн аһаҕастык этэр. Барыта сөп, мүччүргэннээх түгэҥҥэ тута киһи сөптөөх быһаарыныыны, хардыыны оҥороро уустук. Ол быһаарыныыны оҥороллорун биһиги ситиһэ да сатаабаппыт, сүрүн сорукпут – ааҕаары, ырытаары бэлэмнэнэр уус-уран айымньыбытыгар үөрэнээччилэрбитин чугаһатар эйгэни үөскэтии буолар. Маннык ньыманы Н.М. Заболоцкай “Сайылыкка” кэпсээнигэр киириигэ туһаныахха сөп.

Күлүүс тыл ньымата. Уйулҕа үөрэҕин чинчийээччилэр суруйалларынан, олоххо кэтээн көрдөххө да, бэлиэтик этиллибит тыл хайаатар да ханнык баҕарар киһиэхэ туох эмит санааны, өйдөбүлү, иэйиини үөскэтэр. Эн саҥарар тылгын кэтэнэн олорор оҕолорго ол ордук тиийимтиэ буолар. Үөрэнээччилэргиниин төһө өйдөһөргүтүттэн тутулуктааҕа саарбаҕа суох. Ол эрээри тоҕоостоох, киһи өйүн үлэлэтэр, сүрэҕин өрүкүтэр ааҕыллыахтаах айымньыга, ырытарга сананар тиэмэҕэр (проблемаҕар) чопчу тиэрдэр кыахтаах тылы таба тайаннаххына, айымньы аана аһыллар.

Күлүүс тыл айымньыга кэпсэтии, толкуй, тургутуһуу тахсыан сөптөөх, эйигин бэйэҕин эмиэ умсугутар, толкуйдатар тиэмэҕэр (проблемаҕар) туһаайыллыахтаах. Ол араас учууталга, биллэн турар, ураты буолар. Үөрэтэр оҕолоруҥ эйигин аймыыр, төбөҕүн сынньар проблемаҕын ылыныахтара дуо? Ону ырыҥалаан, ыатаран, толкуйга санаа утахтарын ситимнээн оҥорон көрүөххэ наада. Оччоҕо эрэ күлүүс тылы таба тайаныахха син.

Н.М. Заболоцкай “Сайылыкка” айымньытын ис номоҕор, айылгытыгар дьүөрэ туругу оҕолорго үөскэтии биир суолунан өссө “куттал” диэн күлүүс тылы буолуон сөп. “Куттал” диэн туох өйдөбүллээх тылый? Киһи туохтан куттанарый? Ынырык куттал хаһан үөскүөн сөбүй? Күлүүс тылы эйгэҕэ киллэрэн сөпкө туһаннахха, үөрэнээччилэр өйдөрө-санаалара уһуктар, кэпсэтиигэ улгумнук кытталлар (бэйэлэрэ билбиттэрин-көрбүттэрин кэпсииллэр, харахтара уоттанар), төһө да тиэрэ соҕус өттүнэн (холобура, абааһыттан куттаныы) ылысталлар, саба саҥарар табыллыбат, суолу тобуларга, хайысхалыырга дьулуһар ордук. Сүнньэ – куттал иэйиитин күөдьүтүү, тиһэҕэр ордук чымаан куттал киһиттэн үөскүүрүн, киһи абааһытааҕар ынырык буолар түбэлтэлэрэ баар буоларын итэҕэтэн, кэпсээн ис киэлитигэр ааны эрэллээхтик аһан оҕолору киллэрии буолар.

Өйгө оҥорон көрүү. Киһи өйгө оҥорон көрөр дьоҕура муҥура суох. Айар үлэ сүдү кистэлэҥэ өйгө оҥорон көрүүгэ сытар. Өйгө оҥорон көрөр дьоҕурдара сайдыбыт дьон толкуйдааһыннарын таһыма эмиэ хорутуулаах, эҥсилгэннээх буолар. Оннук дьон үксүгэр быһыы-майгы тиһилигин, ситимин, туох суоллаах-иистээх, кэнэҕэскилээх буолуоҕун мындырдаабыт буолаллар. Бу ньыманы туһаныы айымньы ис сүүрээнигэр тиийиигэ быһаччы суол үктүүр, оҕо суруйааччы, айааччы өйүн-толкуйун, уйулҕатын, иэйиитин хамсааһыныгар киирэн, суруйааччылыы көрөр, сыһыаннаһар, айар кыахха тиийиэн сөп.

Холобур, С.П. Данилов “Сайылыкка” хоһоонун ааҕыыга киириигэ “Оҕолоор, сайыны билэбит, сайын олус кэрэ. Санааҥ үөрбүт-көппүт сайыҥҥы түгэҥҥитин, онтон сайылыгы... Сайылык, бэс ыйын биир үтүө, сылаас, сымнаҕас, сайаҕас күнэ... Көрөҕүт?” диэн ыйытыыга “көрөбүт” диэн хас да оҕо тэҥинэн эппитигэр, аргыый аҕай, намыыннык “тугу?” диэн ыйытыыга:

Сыһыыны, көлүччэни, уута күн уотугар оонньуур, дьэрэкээн сибэккилэри, түптэ буруотун...

Тугу истэҕит?

Ынах маҥыраан лаҥкынатар. Ханна эрэ ыраах мэччийэ сырыттахтара...

Өссө тугу истэҕин?

Һайдыыр саҥаны... маҥыраһыы хойунна...

Оччоҕуна, кыс хаар ортото, сайылык барахсан тиллэн, сылаас салгынынан ил гына түһэр. Семен Даниловтыы сайылыгы көрүү тыл, санаа күүһүнэн ойууланан таҕыста. Бу кэнниттэн бэйиэт сайылык, оҕо саас, саха эмээхситтэрин, о.д.а. туһунан хоһооннорун тыллара тыыннаах дьүһүннэринэн оонньоон үөрэнээччилэргэ умнуллубат көстүүлэри, үөрүүнү, долгуйууну, уйулҕа хамсааһынын, дуоһуйууну биэрэр кыахтара арыллар.

Суругунан үлэ. Үөрэнээччини айымньы туругар киллэриигэ суругунан үлэни эмиэ туһаныахха син. Уус-уран айымньыны үөрэтии түгэх сыалыгар туһулуур өйү-санааны уһугуннарар кыахтаах тиэмэни чопучлаан, дьиэҕэ кыра кэриҥнээх суругунан үлэни толорон кэлэллэригэр сорудахтанар. Тиэмэ быһаччы уус-уран айымньыга бааллыбат, оҕо бэйэтин санаатын, билбитин-көрбүтүн уһугуннаран, уруокка өйүн сынньан, туох эмит түмүллүбүт санаалаах кэлэригэр дьулуһуллар. Ол инниттэн тиэмэ оҕоҕо сүрдээх чугас, күннээҕи олоҕор сыһыаннаах, улахан суолталаах буолара наада. Маннык үлэлэргэ алҕастарга улахан болҕомтону уурар, эридьиэстэһэр табыллыбат. Биһиги сыалбыт – оҕо өйүн-иэйиитин ааҕыллыахтаах айымньыга чугаһатыы.

Айымньы иитигэр, эйгэтигэр киллэриигэ, холобура, маннык тиэмэлэри биэриэххэ син: “Дьиҥнээх доҕор диэн кимий?” (Күн Дьирибинэ. “Тураахтаах күүдээх”), “Мин доҕорум – таптыыр кыылым” (В.Е. Васильев. “Тураҕааскы”, “Туу-хаах”), “Сэрии уонна мин чугас дьонум” (Т.Е. Сметанин. “Егор Чээрин”; С.С. Васильев. “Улуу Ильмень”), “Дьол диэн тугуй?” (А.И. Софронов. “Олох оонньуура”, “Дьол икки Сор икки”). Үөрэнээччилэр маннык хабааннаах үлэлэри толорон кэллэхтэринэ, өйдөрө-санаалара, толкуйдара тиэмэҕэ туһуланан, турукка киирии түргэтиир.

Историческай быһаарыылары ордук кэм үөскэппит, тыын укпут айымньыларын ааҕыах иннинэ биэриэх тоҕоостоох. Кэм ирдэбилэ кытаанах буоларын, айар үлэҕэ дьайар күүһүн, арыт кыпчыйар, арыт тыын угар аналын кэпсэтиһии эрэйиллэр. Историческай кэрдиис кэм, өй-санаа хайысхаларын уратыларын болҕомтоҕо ылыы үөрэнээччилэри айымньыны холуоннук, толоостук, бэйэлэрин эрэ кэмнэрин тускулунан сыаналыыр ииттэн таһааран, олоҕу, быһыыны-майгыны киэҥник, мындырдык көрөргө үөрэтиэ.

П.А. Ойуунускай “Эн ииппит сүрэххин норуоппар биэрэбин” диэн биллэр хоһоонугар эппитин курдук, бүтүн бэйэтин – уоттаах кутун-сүрүн, дириҥ өйүн-санаатын, илбистээх, имэҥнээх ийэ тылынан тохтор тойугун, көҥүл туһугар охсуһуутун норуотугар утары ууммут улуу киһи. Кини Өктөөп өрөбөлүүссүйэтигэр көҥүл уотун көрбүтэ. Норуот сайдар суолга тахсарыгар олох тосту уларыйыыта наада этэ. Онон өрөбөлүүссүйэни уруйдуу-айхаллыы көрсүбүтэ, ол туһугар охсуспута, үгүс ырыатын-хоһоонун, уус тылын кылаанын анаабыта. “Өрөбөлүүссүйэ” уонна “норуот көҥүлэ” диэн өйдөбүллэр ол кэмҥэ биир суолталаммыттара.

Н.Д. Неустроев “Думы якута” уочаркатыгар суруйарыныы, төһө да көҥүлгэ, сайдыылаах олоххо тардыспыттарын, ол туһугар бүтүн олохторун аныырга санаммыттарын иһин, үгүс саха үөрэхтээхтэрэ, интэлигиэннэрэ гражданскай сэрииттэн ороһуйбуттара, харыс хаалбыттара, сүөм түспүттэрэ. Норуот будулҕан булкуурга киириитэ, олоҕо ыһыллыыта, айманыыта, өй-санаа булкуллуута улахан суруйааччыларбыт айымньыларыгар да, олохторун холобурдарыгар да көстөр. Ону толкуйдаахтык, туох баарынан көрдөрөргө дьулуһуу ордук. Н.Д. Неустроев гражданскай сэриини ылымматаҕа. В.В. Никифоров хайа да былааска барытыгар норуотум туһа диэн иҥнибэккэ-толлубакка туруорса сылдьыбыт киһи. П.А. Ойуунускай өрөбөлүүссүйэни, кыра, кыаммат былааһа туругурарын туһугар охсуһууну өйөөбүтэ. Бу биир кэм дьоно – чулуу, киэн туттар дьоммут. Олох инники күөнүгэр испит, олох будулҕаныгар булкуллубут, бэйэлэрэ киһи быһыытынан өйдөрүн-санааларын көҥүлүн бас билбит дьон. Кэм-кэрдии историческай дьүһүнүн биэрии араас өттүттэн сырдатыллара, мындырдаан, ыараҥнатан киһи туһа диэн өйдөбүлгэ кииннээн ырытыллара толкуйдаах, кэскиллээх санааларга тиэрдиэн сөп.

Аны айымньы суруллубут кэмин уратытын көрүү эмиэ суолталаах.

Уус-уран айымньы ханнык кэмҥэ, туох үҥэр таҥаралаах, ханнык тардыһыылаах эйгэ иһигэр айылларыттан ис дьиҥэ, өҥө-дьүһүнэ, анаарыытын күүһэ улахан тутулуктаах. Кэм иһигэр эрэ бааллыбыт, бэйэтин кэминэн эрэ кээмэйдэнэр, үйэлэнэр айыылар бааллар. Оннук айымньылар күн-дьыл күнүгэр сабан, сүтэн, симэлийэн хаалаллар. Бааллар кэм- кэрдии өксүөнүгэр бэриммэт, өссө да ситиһиллибэтэх үрдэллэрдээх, ыҥырар, угуйар уоттардаах сүдү айыылар (“Ойуун түүлэ”, “Кыһыл Ойуун”, о.д.а.). Бааллар кэм-кэрдии уларыйыытын тэҥинэн саҥалыы арыллар өрүттэрдээх үтүө айыылар. Л.Н. Толстой бигэргэтэринии, дьиҥ ускуустуба айыыта араас көлүөнэ дьону түмэр, кэпсэтиннэрэр, мөккүһүннэрэр, биир санааҕа, иэйиигэ оҕустаралларыгар тиэрдэр. Дьиҥ тыл ускуустабата буолбут айымньы көлүөнэлэри көрсүһүннэрэр, өйдөрүн-санааларын чочуйар, уйулҕаларын уһугуннарар, кэнэҕэскини кэрэһилэтэр кыахтаах.

Үөһээ сиһилэммит историческай быһаарыыларга өссө айымньы суруллубут төрүөтүн, олоҕуруутун билиһиннэриини киллэриэххэ сөп. Онно тоҕоостоох суруктары, ахтыылары, уураахтары, о.д.а. туһанан айымньыга дьүһүннэнэр олоххо буолбут быһыы-майгы суруйааччы онно кыттыытын туһунан ырытыыны биэрэр оҕолор ааҕар баҕаларын көбүтүө. Холобурга, С.С. Васильев “Улуу Ильмень” баллаадатын үөрэтиигэ үөрэнээччилэри турукка киллэриигэ ити күөлгэ буолбут ынырык хаан тохтуутун туоһулуур историческай чахчылары сыыппараларынан бигэргэтэн биэрии быһаччы көмөлөһүө.

Уус-уран айымньы, биллэн турар, буолбут историческай быһылаан тыыннаах дьүһүнэ буолбатах. Айымньыга ойууланар устуоруйа чахчыта суруйааччы тус бэйэтин көрүүтүнэн, сыһыанынан уус-ураннык дьүһүйүллэр.

Олох-дьаһах быһаарыыларын оҥоруу айымньыга киллэриигэ тоҕоостоох түгэҥҥэ туһаныллара наада. Ол гынан баран, биирдэм олох-дьаһах быһаарыытынан айымньы ис киэлитигэр киллэрбэккин, атын ньымалары кытта дьүөрэлээн туһаныы көдьүүстээх. Холобур, алгыһы ааҕыах иннинэ сиэр-туом бу көрүҥүн туһаныы үгэстэрин билиһиннэрии киһи өйүгэр-санаатыгар, уйулҕатыгар сүдү дьайар, майгыны-сигилини, толкуйу уларытар кыахтааҕын холобурдарынан бигэргэтии эрэ, оҕону уһугуннаран, алгыс ис номоҕор киллэрэр кыаҕы биэриэ.

Ускуустуба атын көрүҥнэрин туһаныы. Бэйиэттэр айар үлэлэригэр киириигэ кинилэр хоһоонноругар айыллыбыт биллэр ырыаны иһитиннэрэн уруогу саҕалааһын сөптөөх эйгэ үөскүүрүгэр көмөлөһөр. Муусука киһи уйулҕатыгар ураты дьайар күүстээҕэ биллэр. Ону таба тайаныахха эрэ наада.

Уруһуй киһи көрөн ылынар кыаҕын нөҥүө дьайыыта эмиэ күүстээх. Үөрэнээччилэри уус-уран айымньы эйгэтигэр киллэрэр атын ньымалары сэргэ, ордук тылынан дьайыыга сыһыаран, айымньыга дьүөрэ ис номохтоох уруһуйу көрдөрүү оҕо уйулҕатын хамсатар. Аҥаардас истэн ылынары таһынан, өссө көрөн олоруу туругу уларытыыга быһаччы тиэрдиэн сөп.

Олоҥхоҕо оҕо өйүн-санаатын иитин чугаһатар сыаллаах үлэҕэ, кыаллара эбитэ буоллар (арай оскуолаҕа аналлаах репродукциялар бааллара буоллар), Т.Е. Степанов “Үс дойду” үлэтин көрдөрө-көрдөрө ону ойуулаан олоҥхону ааҕан дьылыгырат. Айыы дьоно, оҕолорбут барахсаттар истэн, көрөн олорон харахтара, кулгаахтара аһыллан кэлиэ этилэр буоллаҕа.

Суруйааччы олоҕо. Биһиги билэрбитинэн, суруйааччы олоҕун, айар үлэтин билиһиннэрии, үөрэтии айымньытын ааҕыах, ырытыах иннинэ оҥоһуллар. Манна билиһиннэрии, үөрэтии диэн тыллары сэргэ чинчийии диэн тылы туһанар тоҕоостоох. Олохторо, айар үлэлэрэ толору соҕус сиһилэммит суруйааччылар биһиги литературабытыгар тарбахха баттаналлар. Учуутал дьаныардаахтык хасыһан, быстахтары түмэн, дьон эппитинэн эрэ салайтарбакка, бэйэтин толкуйун, сүрэҕин этиитин истэн, оҕолорго суруйааччы туһунан толору соҕус хартыынаны үөскэтиэн сөп.

Бигиһи санаабытыгар суруйааччы олоҕун, айар үлэтин билииһиннэриигэ, чинчийэр үлэни тэрийиигэ үс хайысханы туһанан маннык наардыахха сөп: норуокка киэҥник биллэр; күннэтэ ааттара ааттанар, биллэр эрээри, саҥа өрүтүнэн арыллар; оҕолор саҥа билсиһэр суруйааччыларыгар.

Үөрэнээччилэр 5-7-с кылаастарга сүрүннээн суруйааччылары кытта саҥа билсэллэр. Кинилэр кпһи, суруйааччы быһыытынан толору киэбинэн, ол эрээри олохторун ымпыгар-чымпыгар киирбэккэ, ордук күүстээх, умсугутуулаах өрүттэринэн көстөллөрө, өйгө хатаналлара бу кэмҥэ тоҕоостоох. Оҕолор бэйэлэрин “Мин кимминий?” диэн көрдөнөр, санаалара айманар, күүстээх, кыахтаах өрүттэрин таһааран, онон олоххо тирэх ыла сатыыр киһини сайыннарарга, өйүн-санаатын тускулуурга, уйулҕатын туруктаах, бигэ, дьулуурдаах оҥорорго – көдьүүстээх кэм.

Ханнык баҕар саха суруйааччытын олоҕун, айар үлэтин ырытан көрдөххө, кини күүстээх, ыччакка ураты күүскэ дьайар кыахтаах өрүтүн булуохха сөп. Кини уратыта, өйүн күүһэ, кыаҕа дьайыыларыгар, уус-уран айар тылыгар көстөрүн, ол дьайыы норуот туһугар, норуот иннигэр туруулаһыынан тыыннаммыт буоллаҕына, дьоҥҥо тиийэрин, дьону үтүөҕэ, кэрэҕэ, үйэлээххэ кынаттыырын итэҕэтиэххэ. Оччоҕо суруйааччы үтүө сүбэтин булуоҕа.

Суруйааччы олоҕун, айар үлэтин билиһиннэриигэ онон эмиэ айымньылаах сыһыан эрэйиллэр. Норуот дьылҕатынан дьылҕаламмыт улуу А.Е. Кулаковскай, П.А. Ойуунускай ааттарын күннэтэ кэриэтэ истэллэр. Айымньыга оҕолору киллэриигэ бу суруйааччылар төрөөбүт норуоттарыгар оҥорбут өлбөт-сүррэт үтүөлэрин өссө төгүл долгутуулаахтык бэлиэтээн, оҕолор санааларын чиҥэтэн, улуу дьону кытта кэпсэтэр кэрэ түгэн үүммүтүн итэҕэтэр наада. Санаалара күүрдүн, киэн туттуулара улааттын. Кинилэр олохторуттан бүгүн ааҕыллыахтаах айымньыга сыһыаннаах бэлиэлэри, чахчылары хомуйа тутан ылан, айымньылаахтык таҥан биэрии, айымньыны үөрэтии түгэх сыалыгар туһаайыы эрэйиллэр.

П.А. Ойуунускай “Оҕо куйуурдуу турара” кэпсээнин ааҕыах иннинэ, суруйааччы ыарахан оҕо сааһын бэлиэлэрэ, тулуура, олоххо дьулуура, санаатын күүһэ хайаатар да киирии түһүмэх сүнньүнэн буоллахтарына, үөрэнээччилэр айымньыны үөрэтии түгэх сыалын олоххо дьоһуннук олоруу ыарахаттары тулуйуунан, тулхадыйбат дьулуурунан ситиһиллэрин ылыныахтара.

Биһиги уус-уран литературабытын төрүттээбит, киэн тутта ааттарын ааттыыр сүдү суруйааччыларбыт А.И. Софронов, Н.Д. Неустроев, хомойуох иһин, улаханнык ааҕыллыбат суруйааччыларга киирсэллэр. Төрүөтэ – оскуолаҕа үксүгэр кинилэр айымньыларын ааспыт, былыргы олох дьүһүнүн арыйан көрүү суолунан үөрэтэбит, оҕолор ааҕыыттан, төрөөбүт тылларыттан тэйэ быһыытыйбыттара итиннэ эмиэ суолталаах.

Ис дьиҥэр олох философиятын, кэм уонна эйгэ иһигэр киһи туругун, үйэлэргэ икки атахтаахтан түспэтэх олох улуу мөккүөрдэрин – дьол-сор, өй-сүрэх хатыйсыыларын – мындырдаабыт, иннинэн сирэйдээх, иэгэйэр икки атахтаах бороҥ урааҥхай араас улахан, кыра кыһалҕаларын дьиҥ олох күөнүгэр чаҕылхайдык сиһилээбит өлбөт-сүппэт айымньылардаах улуу суруйааччыларбыт буолаллар. Кинилэр оҕолору тардар, умсугутар, кэпсэтиигэ киллэрэр, аахтарар сүдү күүстээхтэр. Ол олох мындыра, сэһэнэ, киһи киһиэхэ, олох киһиэхэ, киһи олоххо сыһыаннара киһи баарын тухары сүппэт-иҥмэт мөккүөрдэр буолаллар.

Кинилэр айымньыларын үөрэтиигэ киириигэ, биллэн турар, бэйэлэрин үтүө дьүһүннэрин кылаас ытык сиригэр туруорар, истиҥ-иһирэх ытыктабыл тылынан норуоппут туһа диэн олорбут олохторун бэлиэ түһүмэхтэрин ахтар наада. Тута суруйааччы олоҕун ымпыктарыгар киирэр соччо тоҕооһо суох. Субу ааҕыллар айымньытыттан тэйитэн, атын эйгэҕэ тиэрдиэн сөп. Сурукку-бичиккэ сыстыбыт, ааҕар, ырытар дьоҕурдара балачча тыллыбыт үрдүкү үөрэнээччилэрэ бэйэлэрин кыахтарынан литература сайдыытын олуктарын ырыҥалыылларын сэргэ суруйааччы олоҕун сиһилии чинчийэр үлэни оҥоруохтарын сөп. Учуутал онно суол тыыран, хайысхалаан биэрэр соруктаах. Киһи бэйэтэ илдьиритэн ылбыт билитэ-көрүүтэ бигэ, үйэлээх, оттон истэн иҥэриммит билии санаа салалларыгар тирэх эрэ буолар.

Турукка киллэрэр түһүмэххэ саха норуодунай суруйааччыларыгар маннык хабааннаахтык сыһыаннаһыахха син. Ол гынан баран учуутал санаатын укулаата хайа түгэҥҥэ хайдах салалларыттан айымньылаахтык сыһыаннаһара өйдөнөр. Суруйааччы төрөөбүт түөлбэтигэр, бэлиэлээх күнүгэр-дьылыгар кэпсэтии ураты буолара чуолкай. Бэлэми тиһэн биэрииттэн туттунар, толкуйу, үлэни, чинчийиини саҕар төрүөтү көрдүүр көдьүүстээх.

Уруокка саҥа өттүнэн арыллар суруйааччы эмиэ ураты сыһыаны эрэйэр. Саҥа, сонун өттүнэн арыллар айымньытыгар киириигэ кини биллэр өрүттэрин санатыһар, өйгө уһугуннарар наада. Оччоҕо эрэ айымньыны билсиһиигэ оҕолор суруйааччы талаанын саҥа өрүтүн чаҕылхайдык ылыныахтара, сонурҕуохтара.

Оттон оҕолор саҥа билсиһэр суруйааччыларын айымньытын үөрэтиигэ, биһиги санаабытыгар, кини олоҕун, айар үлэтин киириигэ сиһилээһинтэн туттунар ордук. Киһи толкуйдуур уратытын ситимин утарар. Оҕо, биллэн турар, билбэт, тылын-өһүн истибэтэх киһитин болҕомтоҕо ылбат, кини туһунан интэриэһиргээбэт. Биһиги оҕолорбут хараҕынан көрбөтөх, тылын-өһүн истэ илик ааптардарын олоҕун, өссө айар үлэтин ымпыктаан сэһэргээн бардахпытына, боҕомтону тардарбыт уустук буолуо. Арай норуот олоҕор аата элбэхтик иһиллибит, туох эрэ өттүнэн сураҕырбыт В.В. Никифоров, Г.В. Баишев – Алтан Сарын, И.Е. Слепцов – Арбита курдук суруйааччылар айымньыларыгар аан аһыытыгар олохторун эйгэтин тугунан уратылаахтарыгар тирэҕирэн сырдатыы тиийиэ. Оттон суруйааччыны кытта дириҥээн билсиһии айымньытын ааҕан, ырытыһан баран оҥоһуллуон сөп. Манна эмиэ быһа бааччы сыһыаннаһар табыллыбат. Сиһилии билиһиннэриини айымньыны ааҕыы, ырытыы кэмигэр үөрэнээччилэр суруйааччыны киһи, лиичинэс быһыытынан билиэхтэрин-көрүөхтэрин баҕаран кэллэхтэринэ, саҕалыахха сөп. Үлэҕэ араас буолар.

Дьоһун дьоммут, суруйааччылар, ыччаппыт бастыҥ доҕотторо, үтүө сүбэһиттэрэ буолалларын ситиһэр инниттэн кинилэр киһи быһыытынан өйдөрүн-санааларын, иэйиилэрин иитигэр киллэриигэ дьулуһуу суолларын тобулуу эрэйиллэр. Онон төһө да киирии түһүмэх аан аһыллыыта буоллар, суруйааччы олоҕун, айар үлэтин билиһиннэриигэ, үөрэтиигэ, чинчийиигэ анаан тохтоотубут. Дьиҥ анаан үөрэтии, чинчийии хас да айымньыларын балачча ааҕан, ырытан баран оҥоһуллара олохтоох. Бу үлэ үрдүкү кылаастарга анал бэлиэ олук быһыытынан тэриллэрэ көдьүүстээх.

Уус-уран айымньыны ааҕыыга, ырытыыга бэлэмниир түһүмэх үөрэнээччилэри айымньы эйгэтигэр, тыыныгар чугаһатан, турукка киллэрэн, учуутал айымньыттан оҕолорбор чугас, суолталаах диэн ойуччу тутар тиэмэтигэр (проблематыгар) хайысхалаах дьулуһар, ааны аһар сыаллаах буоллаҕына, үлэ тэрээһиннээхтик, биир дьоһун суолунан хайысхаланан барар кыахтанар, үлэ түмүктээх, көдьүүстээх буоларын хааччыйар. Онон айымньыны билсиһии, ааҕыы, ырытыы сүрүн соруктаах, дьулуһар түгэх сыаллаах буолуохтаах. Түгэх сыал – ыҥырар, угуйар сулус.

2 олук. УУС-УРАН АЙЫМНЬЫНЫ ААҔЫЫ –

ӨЙ-САНАА, УЙУЛҔА УҺУКТУУТА

Айымньыны ааҕыыга, ылыныыга киирии түһүмэх, турукка киллэрии көдьүүстээхтик оҥоһулуннаҕына, оҕо үлэлиир, толкуйдаһар баҕата күөдьүйэр. Үтүө түгэни төлө туппакка, айымньыны ааҕыыга киирии ирдэнэр. Аһыллыбыт аанынан киирии бастакы хардыыларын, биллэн турар, учуутал иилиир-саҕалыыр. Үөскээбит иэйии, уйулҕа хамсааһынын хоту тутан, айымньы киириитин, эбэтэр оҕолору өссө умсугутуон, сөхтөрүөн сөптөөх түгэни, кэрчиги булан учуутал бэйэтэ уус-ураннык ааҕара суолталаах.

Литература учуутала хайаатар да уус-ураннык, хомоҕойдук ааҕар дьоҕуру сайыннарарга үлэлэһэрэ, ааҕыынан дьон өйүн-санаатын түмэр, хамсатар кыаҕы баһылыыра эрэйиллэр. М.А. Рыбникова суруйарын курдук, литература учууталын сүрүн дьайар ньымата – тыл, кини күүһүн таба биэрии.

Тыл дьайар күүһүн таба туһанан суруйааччы айар, ол күүһү учуутал оҕолоругар тиэрдиэх соруктаах. Холобура, А.И. Софронов “Куоратчыт” кэпсээнин ааҕыыга турукка киллэриигэ “тымныы” диэн тыл күлүүс тыл буолан, тымныы эйгэ, тымныы сыһыан, тымныыолох, тымныы кыһалҕалара оҕолор өйдөрүгэр уһуктубут буоллаҕына, сыыйа “Ыччуу-ычча... айан уһун, ыраах, хараҥарда, биир да ыал суох буоллаҕа... ыччу-ычча” диэн тылларынан тайахтанан, айымньы бастакы кэрчигин уус-уран ааҕыы чахчы да умнуллубат хартыына үөскүүрүгэр, Уһун Ыстапаан сордоох кыстык балаҕана илэ-бодо көстөн кэлэригэр тиэрдиэ.

Айымньыны билсиһиини ааҕыы көрүҥнэрин, ньымаларын судургу быһаарыынан муҥурдаабакка, кинилэр ис сүүрээннэрин (психологическай өрүттэрин) ырытыынан хайысхалаан көрүөҕүҥ. Уус-уран айымньыны бастаан билиһиннэрэр ааҕыыга учуутал уонна үөрэнээччилэр ааҕыыларын табыгастаахтык таҥан туһаныы эрэйиллэр. Биллэн турар, орто сүһүөх кылаастарга учуутал ааҕыыта баһыйар миэстэни ылыахтааҕа өйдөнөр. Ааҕыы ньымаларын наардааһын, биллэрин курдук, нуучча мэтэдьиистэрин чинчийиилэригэр олоҕурар. Ол курдук, быһаарыылаах, быһаарсылаах, сорудахтаах, бэлиэтэниилээх, оруолларынан, иһийэн олорон, дьиэҕэ ааҕыы ньымаларын ырытыыны көрүөҕүҥ. Маннык наардааһын кэпсэтии, өйдөһүү хайысхалаах буоларыгар туһуланар.

Учуутал ааҕыыта. Сорох дьоҕус кээмэйдээх, уйулҕа умсулҕаннаах, өй-санаа күүрүүлээх айымньыны учуутал бүтүннүүтүн уруогу быһа ааҕара туох да омсото суох. “Оҕо үлэлээбэтэ, олорон эрэ таҕыстылар” диир табыллыбат. Ааҕыы эмиэ киһи тас эйгэни ылынар кыаҕын бары өрүттэригэр дьайар. М.А. Рыбникова бэлиэтээн суруйбутун курдук, “... в нашем деле главное не глаз, а ухо, ибо писатель воздействует словом. Первая наглядность – это выразительное слово”. Киһи маҥнай истэр. Истэр дьоҕура сайыннаҕына эрэ, кини уус-уран тылга аһыллыан, айымньыга тардыһыан, ааҕар дьоҕура сайдыан сөп. Истэр дьоҕуру сайыннарбакка, кулгааҕы аспакка эрэ, уус-уран айымньыны ааҕар, ылынар дьоҕурдарын сайыннарарга турунуу силиһэ суох сибэккини үүннэрэ сатаабыкка холоонноох. Эпическэй кэмҥэ истэр дьоҕур муҥутуурдук сайдыбыт буолан, норуот тылынан уус-уран айымньыта сайдыбыта. Тыас, тыл дорҕооннорун күүһүн, тылтан тыл тыллан, санаа сарбынньахтанан тахсан иһиитин утумун, утаҕын, тиһилигин истии сайдыыта – кулгаах аһыллыыта харах аһыллыытыгар, истибити тыаһы уус-уран дьүһүннээн көрүүгэ тиэрдэр. Истибити дьүһүннээн көрүү өй үлэтин, толкуйдуур, тойоннуур кыаҕы уһугуннаран олохтоохтук, бэйэ истибитин-көрбүтүн туһунан ырыҥалыырга, кэпсииргэ, санаа атастаһарга көҕүлүүр. Ол иһин үлэ маннык саҕаланан бардаҕына, саҥарбат оҕо саҥарар, аахпат да оҕо ааҕа сатыыр кыаҕа үөскүүр. Холобура, Алампа тымныыны, айан тыаһын-ууһун ситэрэн ойуулаабатаҕын да иһин истэр дьоҕура сайдыбыт оҕо ону ситэрэн истэр. Манна “Тугу көрөҕүн?” диэн ыйытыыны сэргэ “Тугу истэҕин?” диэн ыйыттахха, оҕолор “тыал тыаһын, чигдитийбит суолга сылаарҕаабыт ат туйаҕын тыаһын, ат тыбыырарын...” эҥин диэн ойуулаан биэрэллэр. Бу суруйааччыга, айымньыга ыкса чугаһааһын. Онон тоҕоостооҕун көрөн, оҕолор истэр дьоҕурдарын, кулгаахтарын аһар сыаллаах уруогу быһа ааҕыан сөп. Биллэн турар, оҕо истэр-көрөр кыаҕын уһугуннарарга, сайыннарарга учуутал кэккэ ньымалары дьүөрэлиирэ өйдөнөр.

Оҕолор ааҕыылара. Манна учуутал кылаас таһынан тылынан, литературанан утумнаахтык дьарыктанар үөрэнээччилэри, ордук уус-уран ааҕыынан, театральнай ускуустубанан дьарыктанар оҕолору туһаныан сөп. Оҕону эрдэттэн сорудахтаан аахтарыыга айымньыны сүрүннүүр, мөккүөрдээх, киһи ис туругун арыйар кэрчиктэри бэлэмнэтэр тоҕоостоох. Учуутал уус-уран ааҕыытын сэргэ бэлэмнээх оҕо ааҕыытын айымньылаахтык таҥан туһаныы бэйэтэ ааҕыы тыйаатырыгар холоонноох көстүү буолан, үөрэнээччилэргэ дьайар күүһэ улахан. Уус-уран тиэкиһи маҥнайгы билиһиннэриигэ, куруук да буолбатар, ханнык кэрчиги, түгэни кимиэхэ аахтарары мындырдыыр көдьүүстээх. Ийэтэ суох оҕоҕо Манчаары ийэтин аһыйар тылларын аахтаран, оҕону олус долгутан, санаатын аймыыр эбэтэр таптал, таптаһыы туһунан айылҕаттан симик, килбик киһиэхэ аахтаран улахан күлүүнү таһаарар түгэннэр баар буолаллар. Ити курдук мындыр учуутал санааны бөҕөргөтөр, тыйыһырдар, сымнатар, толкуйу тобуларга, санааны сайарга, иэйиини дириҥэтэргэ, тускулуурга суолталаах кэрчиктэри тоҕоостоох оҕолорго таба тутан аахтаран, санаан, ыараҥнатан, ырыҥалаан көрөллөрүгэр кыах биэрэр. Биллэрин курдук, быһаччы “инньэ гыныма” диирдээҕэр холобурунан дьайыы ордук көдьүүстээх, тиийимтиэ буолар. Оҕо бэйэтигэр ханнык эмэ өттүнэн сыһыаннаах кэрчиги ааҕарыгар ис туруга, уйулҕата кыттан дьоҥҥо балачча итэҕэтиилээхтик тиэрдиэн сөп.

Быһаарыылаах ааҕыы. Быһаарыылаах ааҕыыга быһаччы суолтата өйдөммөт (эргэрбит, туттуллубат буолан эрэр, саҥа киирии) тыллар суолталарын билиһиннэрии оҥоһуллар. Ааҕыыга күлүүс буолар тылы, холобур “Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ, гражданскай сэрии” курдук өйдөбүллэри тута, айымньыны ааҕыы саҕаланыан иннинэ, быһаарар ордук. Онтон ураты, уус-уран тиэкискэ биирдиилээн көрсүллэр тыллары ааҕыы кэмигэр быһаарар тоҕоостоох.

Быһаарсыылаах ааҕыы. Манна быһаччы суолтата өйдөммөт тыллары учуутал бэйэтэ быһаарыытыттан ураты хардарыта дьайсыылаах өй үлэтэ оҥоһуллар. Уус-уран тиэкискэ утары суолтата өйдөнөр эрээри, тыл ситимигэр киирэн ураты ис номохтоох суолтаны үөскэтиини быһаараллар. Учуутал бэйэтэ өйдүүрүнэн быһаара охсоро табыллыбат, оҕо толкуйдуу, бэйэтин санаатын, уйулҕатын хамсааһынын этэ үөрэнэр түгэнэ бу тыл ис номоҕун быһаарсыы үлэтиттэн саҕаланар. Биир, икки тыл ситимин этэр суолтатын толкуйдаан быһаарсыыттан бүтүн айымньыны ырыҥалаан, сыаналаан таһаарыыга суол охсуллар. Үөрэнээччи быһаарыллар тылы уратытык да быһаарар түгэнигэр, үөскээбит санааҕа олоҕуран, ситэри быһаарсыы эрэйиллэр. Өй үлэтэ ыксатыыны, санааны баттаһыыны тулуйбат. Киһини истиэххэ наада, баҕар, эн, учуутал, ураты соҕус кэриҥинэн өйдүү сылдьар буолуоххун сөп. Быһаарсыы, хардарыта дьайсыы, өй-санаа үллэстии, тургутуһуу – үтүө түгэн. Бу айымньыны маҥнайгы ааҕыыга оҥоһуллара наада курдук. Ол гынан баран, олус ууһаан-тэнийэн, уус-уран дьүһүн тылын-өһүн, майгытын-сигилитин ырытыыга, быһылааны, дьоруойдар уустук сыһыаннарын эридьиэстээһиҥҥэ халыйан хаалыы табыллыбат. Айымньы ааҕыллан бүтэ илигинэ, саҥа киирэн, хостон хоско саҥа аан аһыллан эрдэҕинэ, олохтоох ырытыыны оҥорор табыллыбат.

Быһаарсыылаах ааҕыы сыала уус-уран тиэкиһи маҥнайгы ылыныыны хайысхалыыр, тыл, санаа киэлитигэр киллэрэр сыаллаах ыытыллар. Ырытыыга бэлэмниир, кэпсэтиигэ тирэх буолар. Быһаарсылаах ааҕыы, холобура, маннык хабааннаахтык ыытыллыан сөп. В.В. Никифоров “Манчаары” драматын ааҕыыга персонажтар тылларыгар тохтоон быһаарсан ааһар наада. Холобура, Манчаары: “Ол курдук туох үлүгэри оҥорбоппун...” – диэн ыйытыытыгар “үлүгэр” тылга, этэр ис номоҕор болҕомтону тардан, ураты куһаҕан быһыыны-майгыны, быһылааны бэлиэтиир тыл буоларын быһаарсан баран, ол “үлүгэрбит” ис дьиҥэр оҕонньор Манчаары сытыы, сайаҕас өйүн, майгытын, быһыытын, кыанарын сөбүлээбэтэҕин, киниэхэ көмөлөспөт, үлэлээн биэрбэт буолбутун кытта ситимнээҕин билэн оҕолор сөҕөллөр.

Сорудахтаах ааҕыы. Ааҕыыны тэрийии бу ньымата үгүстүк айымньыны ырытыыга туһаныллар. Айымньыны маҥнайгы ааҕыы кэмигэр ордук оҕо болҕомтотун тардыаҕы баҕарыллар кэрчиги ааҕыах иннинэ чопчу санааны арыйарга тиэрдэр сорудаҕы биэриэххэ сөп. Ол, биллэн турар, ааҕыы долгунун кэспэт, уһаты-туора ыыппат, санаа-иэйии хамсааһынын хоту өйгө бэлиэтээн, өйгө хатаан кэбиһэргэ суолталаах буолар. Холобур, “Туох диэ этэй арай кинини кини бэйэтэ атаҕастыыр-баттыыр киһи көһүннэҕинэ” этиини аахтарыах иннинэ “Болҕойон истиҥ (ааҕыҥ), Манчаары этиитин сүрүн санаата, ис сүүрээнэ тугуй?” диэн сорудахтаан толкуйдатыы Манчаары олоҕун тосту уларытар өйгө киирэн эрэр түгэнин үөрэнээччилэр болҕомтолоругар киллэрэр.

Бэлиэтэниилээх ааҕыы. Ааҕыы атын ньымаларын сэргэ кинилэри бэлиэ санааҕа түмэр ньыманан бэлиэтэниилээх ааҕыы буолар. Бу ньыма эмиэ үгүстүк айымньыны ырытыыга туһаныллар. Ол гынан баран, маҥнайгы ааҕыыга киһи тас эйгэни ылынар кыаҕын бары өрүттэрин туһаныы кыаҕын толору ситэрэринэн көдьүүсстээх буолара өйдөнөр. Киһи уус-уран тиэкиһи ааҕан истэрин-көрөрүн, тойоннуурун сэргэ илиитинэн үлэлээн, ордук суолталааҕын бэлиэтэнэн иһиитэ өр кэмҥэ сүппэт, өйүттэн сотуллубат санааларга иэйии хамсааһына олоҕурдар.

Оҕо ааҕыыны истэр, истибитин көрөр, эбэтэр ааҕар, аахпытын уус-ураннык өйгө оҥорон көрөр кыаҕа уһуктубут буоллаҕына, айымньыга киирэр, толкуйдаһар, кэпсэтиигэ кыттар. Ол аата кини истэн, көрөн, ааҕан ылынар суоллара аһыллан, мэйиитин үлэтэ күүһүрэр. Өссө истибитин-көрбүтүн, аахпытын сытын-сымарын, тыаһын-ууһун билгэлиир, истэр буолуон сөп. Бу түгэҥҥэ киһи этинэн-сиининэн дьайар кыаҕа туһаныллыбатаҕына, тутан-хабан, илиитинэн үлэлээн ылымматаҕына, өйүн-санаатын уһуктуута, уйулҕатын хамсааһынын өйдөбүлэ (память) иҥиитэ кэм-кэрдии аастаҕына, сотуллан, сүтэн-иҥэн хаалар. Оттон маҥнайгы ааҕыы кэмигэр өйгө хатыырга суолталаах, санаа, уйулҕа арыллыытыгар тиэрдиэн сөптөөх, бэл, тус бэйэ санаата, толкуйа хоммут тылын-өһүн бэлиэтэнэн иһии ааҕыыны, ылыныыны муҥутуурдук дириҥэтэр.

Өссө бэлиэтниилээх ааҕыы тус тутуллаах, хайысхалаах оҥоһуллара ордук көдьүүстээх. Утарыта киирсэр, өй-сүрэх мөккүөрүн күүрдэр, киһи олоҕун, дьолун, кэскилин туһугар туруулаһыы охсуһуутун тутар уобарастары ханыылыы тутан (тэтэрээт сирэйин сурааһынынан икки аҥыы арааран), өйдөрүн-санааларын укулаатын, быһыыларын-майгыларын сүрүнүн ааҕыы эйгэтигэр тута бэлиэтэнэн иһиилэрэ санаа дириҥээһинигэр, кэнэҕэски өттүгэр айымньыны ырытыыга бигэ тирэх буолар. Доруобай тиллэн кэлэр, оҕо кэпсэтиигэ, ырытыыга үрдүнэн буолбакка, холобурдуу-холобурдуу итэҕэтиилээхтик туттарыгар кыах үөскүүр.

Оруолларынан ааҕыы. Кылааска уус-уран айымньыны маҥнай ааҕыыга, ордук драматическай айымньылары, үгэни, оруолларынан аахтарыыны туһаныахха син. Ол гынан баран, биллэн турар, уус-уран истэр, көрөр, айар дьоҕурдара лаппа аһыллан эрэр, аһыллыбыт оҕолорунан аахтарыллар.

Суруйааччы хос быһаарыыларын, ремаркалары болҕомтоҕо ылыллар. Ааҕааччы төһө да персонаж ис дьиҥин, кимин-тугун билбэтэҕин иһин, сыыйа тылыттан-өһүттэн таһааран, оруолларынан ааҕыы ирдэбилигэр чугаһатар. Оттон уус-ураннык оруолларынан ааҕыы, аймньыны сиһилии ырытыы хас биирдии персонаж ис номоҕун ырыҥалааһын кэнниттэн ситиһиллэр.

Иһийэн олорон ааҕыы. Бу ньыма айымньылыын, суруйааччылыын биир-бииргэ буолуу үтүө түгэнэ. Айымньыны маҥнайгы ааҕыыга тоҕоостоох, ордук үөрэнээччи тус бэйэтэ ааптары кытта өй-санаа тургутуһуон сөптөөх түгэннэрин искэ аахтарыы көдьүүстээх.

Н.А. Лугинов “Нуоралдьыма чараҥар” сэһэниттэн Ньургун уолчаан ис санаатын эргимтэлэрин искэ аахтарыы оҕолорго ордук тиийиэн сөп. Уйулҕа үөрэхтээхтэрэ суруйалларынан, орто саастаах, улаатан эрэр оҕолор искэ бэйэлэрин туһунан ырыҥана толкуйдууллара элбиир. Бэйэлэрин саастыылаахтарын ис ис санаатын сүүрээннэрин сэргээн ылыныахтарын, өссө кинилэргэ туох эмит санаа кыыма саҕыллан, ким эмэ үтүө эйгэҕэ охсуллуо. Онон тоҕоостооуҕн көрөн, искэ иһийэн олорон ааҕыыны туһанар наада.

Уус-уран айымньыны маҥнайгы билсиһии, ааҕыы уруокка эрэ ыытыллыан сөп диэн өйдүүр тутах. Үгүс айымньылар биир-икки уруогунан ааҕыллан бүппэттэр. Манна уруокка уонна дьиэҕэ ааҕыыны сатабыллаахтык дьүөрэлиир сорук турар. Уруокка айымньыны оҕолор сэҥээрбит, сэргээбит курдук буолан баран, дьиэҕэ аахпакка кэлэллэрэ үгүс. Дьиэҕэ айымньыны салгыы ааҕарга сорудахтааһын уруокка айымньыны ааҕыыларын долгуна уҕарыы илигинэ, ол таһым күөнүгэр сэҥээриилэрин өссө үрдэтэр эбэтэр сонурҕатар дьайыынан оҥоһуллара тиийимтиэ.

Тематическай былааннааһын